Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi’nin ders halkasındaki talebeleri ile birlikte uzun yıllar devam ettiği, mealli ve karşılaştırmalı okuma usulünün tatbik edildiği mukabelelerden derlediğimiz muhtasar videoları “Kuran’dan İdrake Yansıyanlar” ile tüm Ramazan boyunca sizlerin istifadelerine sunmaya gayret edeceğiz!

Many current problems Muslims are facing can be related to their own approach to faith, which does not go beyond practicing ostensibly, which fails to internalize it properly, and lacks purity of intention (ikhlas) and God-consciousness (ihsan). Their acts and behaviors that go against the criteria prescribed by Islam as well as their failure to observe the bounds of lawful and unlawful undermines the clean name of Islam and Muslims. The primary duty that must be fulfilled by devoted souls – the cavalry of revival – is to revive the values of the life of the spirit and heart, and ensure that these values become part of our very nature with their full vivacity. Saving humanity from formalist and superficial practice of Islam depends on this. Purity of intention is one of the most important of these values.

By analogy, if the content of Islam is a poem, purity of intention is its rhyme. The purity of intention is to perform with a profound consciousness of servitude to God; it is to do all we do in a way that they are eventually connected to Him. As is known, purity of intention is when we do things simply because they are commanded by God, and only in order to attain His pleasure. As noted by Bediüzzaman Said Nursi at the beginning of his First Word, purity of intention means that a person should do anything for the sake of God, begin anything for the sake of God, meet anyone for the sake of God, and act within the framework of seeking God’s pleasure. In short, it is to do all our deeds and errands in order to attain His pleasure. We should ask for His good pleasure and purity of intention every time we raise our hands in supplication. This is such an important point that it would not be too much if we said incessantly, “O My Lord, I am asking for purity of intention and Your good pleasure,” repeating it all through the day. Indeed, it is the highest goal, centered upon the very reason of creation, for a believer to spurn all worldly considerations in order to attain a pure and clear consciousness of servitude to God. In this regard, our quest for peaking in servitude to God should not be made contingent upon even otherworldly expectations, let alone worldly ones, but should be carried out only to earn God’s contentment.

Yet, we should remember that it is not easy to reach that horizon. There are so many things that attack, eat into and gnaw on one’s purity of intention. Human desires, search for ease and comfort, wish for fame, unworthy and tawdry feelings, worldly interests, etc., drive us away from purity of intention and sincerity, preventing us from sailing out to otherworldly and spiritual realms, and having us deprived of the greatest attainments. Even those people who are walking on the straight path may suffer from breakdowns in purity of intention over time due to lowly feelings and insignificant expediencies if they fail to be cautious in the way they live; and they may be subject to falls even if they assume to be walking in God’s cause, and they may lose while they seem to be winning.

It is not a virtue to fulfill many tasks, undertake great works, and devise grand schemes. The true merit is to make sure there is a connection between everything we do to God’s good pleasure. Indeed, there is no loftier errand than to seek adherence to deeds that would be pleasing to God. If you fail to attain purity of intention in your deeds and services, you will lose your direction even though you think you have changed the color of the world. Even if you seem to be winning, you will end up in the category of unfortunate losers in the eyes of God. The things you think you have achieved will not be long-lived. They will soon fade away. So in everything you do, you should try to attain purity of intention and unremittingly maintain your inner struggle to this end.

The more profound one’s knowledge of God, the more that person will succeed in attaining purity of intention. It is essential that knowledge of God (ma‘rifah) govern the entire self-identity of a person so that s/he can attain true purity of intention. Such people will not forget, not even for a moment, that they are in the presence of God as they open up their mouths, speak, blink, or move their hands or feet. Their looks have inner depth, their attitudes sobriety, their stances dignity, and their words mannerliness… All their acts and attitudes are guided by faith in, knowledge of, and awe of God. They never engage in any unseemly act or attitude. If human identity is embraced and governed with knowledge of God at such a level, that person can attain the profundity in his/her faith and purity of intention in his/her deeds.

The essential duty that must be undertaken by those who seek to ensure that humanity and Islam can be properly represented once again through a novel revival movement is to revive this consciousness of servitude to God. Thus, it is not about encouraging people to fulfill the duty of daily prayers (salah), but it is about making them, as it were, “crazy for prayers.” The task is to make them so obsessed with daily prayers that they would leave their hearts at the mosque after performing one prayer and start to wait for the next prayer impatiently, as described in a noble saying of the Prophet. They should be so concentrated on worship that, immediately after they fulfill the noon prayer, they would complain about the muezzin’s not making the call for the afternoon prayer right away so that they could stand at once at the court of God in respect and admiration, ready for worship, and acknowledge His greatness vis-à-vis their inferiority while in prostration. They should be like that not only for daily prayers, but also for other worships, including fasting and spending in charity or good causes. They should be steadfast in performing all worships with purity of intention and consciousness.

The opposite of such a sincerity-filled awareness of being God’s servants is to perform religious rituals in a casual manner with a consideration to get rid of them quickly. It is the form of indolently performed worshiping where heedless people fail to make their hearts quiver, feel in the neurons of their brains their prayers, and realize the identity of the One before whom they stand. People should at least nurture the intention and endeavor to perform their religious rituals mindfully. Initially, it may not be possible to feel everything with due profundity as this calls for serious and continuous endeavors and efforts. Junayd al-Baghdadi expressed that he attained the horizon of worship and knowledge of God he had desired to achieve only after the age of sixty. Bediüzzaman noted that only towards the end of his life did he start to glorify God in the same manner the great figures he looked up to would do and hear as if the entire creation said, “Glory be to God,” in his company. Therefore, what matters is that we should have the will to attain such a horizon and work to achieve it at all times.

If you are a candidate for setting sail to vastness and depth in your worships and attaining the horizon of purity of intention and excellence in God-consciousness, you will accomplish your goal sooner or later. Then, you should move on to help others feel the things you have felt. This is the responsibility of those who aspire to take part in this revival. As noted earlier, this is the responsibility for saving people from being Muslims in form, helping them become Muslims in essence, and guiding them to the life of the spirit and heart. As a matter of fact, many people in our time need to strengthen their relationship with God with the help of this spiritual movement so that they can ward off pressures of daily politics.

Human beings are by nature prone to errors; everyone can make mistakes. Still, those people who have attained such maturity will be subject to fewer lapses. And whenever they find themselves in aberration, they will quickly turn to God, pour out their hearts, and ask forgiveness for their errors and sins, getting rid of their stains and purifying themselves. If the people who have attained this level of maturity in any place can come together, they can serve as a core example for other people who will adopt their acts and attitudes.

In our time, such a revival is desperately needed. People who will feel and practice the religion in the same way with Abu Bakr, Umar, Uthman and Ali (may God be pleased with them all) are needed. And we should focus on these lofty ideals, try to attain them and repeatedly pray for God’s help in this quest. All other things are nonessential matters for us.

Soru: Zaman zaman sohbetlerde üzerinde durulan Kur’ân neslinden maksat kimlerdir, bu nesle düşen vazifeler nelerdir?

Kur’ân Nesli

Cevap: Cenab-ı Hakk’ın murad-ı ilahisini yeryüzünde ikame etmeyi biricik maksat hâline getiren, kıyamete kadar rehberliği devam edecek Kur’ân hakikatlerini hakkıyla temsil eden, düşüncelerinde, konuşmalarında ve amellerinde Kur’ân’a ittibayı şiar edinen nesle Kur’ân nesli diyebiliriz. Nereden bakarsanız bakın onlardan Kur’ân’a ait manaların süzüldüğünü görürsünüz. Onlar, Allah karşısında veya Allah huzurunda olmanın gereği olarak Allah’ın istediği şekilde bir duruş ortaya koyarlar. Geçici bir imtihan yeri olan dünyayı değil, sonsuz güzellikler mekânı olan ahireti asıl maksat haline getirirler. Yaşamayı değil yaşatmayı tercih ederler. Dünyanın fani yüzündeki zevk u sefaya değil, ahiret yolundaki çile ve ızdıraba talip olurlar. Onlar Kur’ân ahlâkıyla bezenirler. Bu yüzden bir hadiste de ifade edildiği gibi, onları gören kimse Allah’ı hatırlar. (İbn Mâce, zühd 4) Onların arkasından yürüyen kimse Allah’a vasıl olur. Onlar, Kur’ân’ı şahsî hayatlarında yaşama ve temsil etmenin ötesinde, Kur’ânî hakikatleri topyekûn insanlık çapında ihya etmeye ve hayata hayat kılmaya kendilerini adamış kimselerdir.

Bakış Açımız

Dünyada pek çok inanç şekli, metafizik anlayışı, Zat-ı Ulûhiyet telakkisi vardır. Bizim için önemli olan, Kur’ân’ın tarifleridir. Metafizik dünya hakkındaki en doğru malumat, peygamberler tarafından beşere bildirilen malumattır. Zat-ı Uluhiyeti en doğru şekilde insanlığa onlar tanıtmıştır. Ölüm, berzah ve ahiret âlemleriyle ilgili en gerçekçi izahları onlar yapmıştır. Şayet bu konularda semavi vahyin sesine kulak verilmezse yanlış telakkilere girilir. Nitekim ehl-i kitap dahi kendilerine indirilen vahyi orijinal haliyle koruyamadıkları için itikadî konularda bazı boşlukların içine düşmüş, yanlış yorumlara girmiş, inhiraflar yaşamışlardır.

Şunu unutmamak gerekir ki insan aklının idrak sınırları vardır. Bir insan dâhi de olsa bu sınırların ötesine geçemez. Ziya Paşa’nın ifadesiyle, “İdrâk-i maâlî bu küçük akla gerekmez. Zira bu terazi o kadar sıkleti çekmez.” Şimdiye kadar nice filozof ve mütefekkir Allah’ın varlığından bahsetmiştir ama O’nun isim ve sıfatlarına dair doğru bilgiye ulaşmak için vahye kulak vermek gerekir. Zira bu gaybe ait bir meseledir, bu konuda nihai noktayı koymak bizim idrak sınırlarımızın dışındadır. Uluhiyet ve Rububiyet hakikatlerine dair doğru bilgi elde etmenin yolu, Peygamberlerin sözüne kulak kesilmekten geçer. Kur’ân nesline düşen başlıca vazifelerden biri, Allah’ı, Kur’ân ve Sünnet’i referans almak suretiyle tanımak, sadırlara şifa olacak şekilde insanlığa tanıtmaktır.

Mehmet Akif’in şu sözünde gösterdiği ufuk, Kur’ân nesli için önemli bir hedef olmalıdır: “Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.” Günümüzde ilimlerde yaşanan ilerleme sayesinde insanların varlığı okuma ufku, eşya ve hâdiselere bakış açısı değişmiştir. Şayet meselelerinizi anlatırken onların bakışına göre ele almazsanız onların zihin ve kalb dünyalarında bir kısım boşluklar oluşabilir. Çoklarında oluştuğu gibi. Bu açıdan kendilerini iman ve Kur’ân davasına adamış nesillerin, metafizik hakikatleri insanlara sunarken bunu, zihnî, ruhî, kalbî ve hissî herhangi bir boşluğa meydan vermeyecek, muhataplarının vicdanlarını ve akl-ı selimlerini tatmin edecek surette yapabilmeleri gerekir.

Yeri gelmişken şunu da ifade etmekte fayda var: Mehmet Akif’in yukarıda naklettiğimiz sözünde ifade edilen düşünceyi farklı algılayan, mevzuyu farklı yorumlayan bazı kimseler Kur’ân’a farklı yaklaşıyor, yaşanan çağın şartlarına uygun olarak dinde reforma gidilmesi gerektiğini dillendiriyor, Kur’ân’a tarihselci mülahazalarla yaklaşarak, onun bazı âyetlerinin günümüzde hükmünün kalmadığını ileri sürebiliyorlar. Kur’ân tarafından vaz edilen bir kısım prensipleri, mevcut algı ve anlayışlara ters bulduklarından, onlara sahip çıkamıyor, onların cahiliye toplumuna has düzenlemeler olduğunu, dolayısıyla da bizi bağlamayacağını zannedebiliyorlar.

Yanlış yerden bakıyor, yanlış düşünüyorlar. Maalesef bazıları günümüzün bir kısım gelip geçici modalarıyla motive oluyor. İçinde yaşadığımız mevcut hayat tarzından başka türlü bir hayat tarzının yaşanamaz olduğuna inanıyor. Modern dünyanın bize dayattığı dünya görüşünü en ideal zannediyor, başka tarz-ı telakkileri peşinen reddediyor. Bunun bir neticesi olarak da Kur’ân’ın bazı emirlerinin modasının geçtiğine, artık bugünün dünyasında tatbikinin mümkün olmadığına inanıyor. Kur’ân’ın uzun asırlardır ihmale uğramasının, doğru anlaşılıp anlatılamamasının ve iyi temsil edilememesinin de bunda etkisi büyük. Şayet Kur’ân nesli, Kur’ân’ın hakikatlerini tam yaşayarak hayatlarına hayat kılsalar, tüm insanlık fertler ve cemaatler halinde onların dünyasına koşacaktır.

Duygu ve Düşünceyi İfade Etme

Bu açıdan, günümüzde dünyanın dört bir yanına açılan adanmışların, gittikleri yerlerde kendi dünyalarına ait duygu ve düşüncelerini ifade etmelerini çok önemli görüyorum. Bununla birlikte şu realiteyi de hatırdan çıkarmamalı: Birkaç asırdan beri dünya üzerinde hâkimiyet kuran, başkalarına tepeden bakan, düşünceleri kemikleşmiş, milli gururları olan, adı konmamış örtük bir kast sistemine göre hareket eden, kendi kültürlerini dünyaya dayatan, ekonomik güç sahibi bir kısım şahıs, devlet ve milletlerin, kendi dünya görüşlerinden başka bir dünya görüşünü kabullenmeleri, sizin değerlerinizi takdir etmeleri kolay değildir.

Her şeye rağmen, siz bir yerde kendi dünyanıza ait faziletleri ortaya koyduğunuzda, sahip olduğunuz değerleri yaşadığınızda bu, başkalarında ciddi bir hayranlık uyarabiliyor. Şimdiye kadar bunun çok fazla misalini gördük. Etkili duayen akademisyenlerden, “Dünyanın geleceği adına istikbal vaad eden bir şey varsa o da bu harekettir.” diyenler oldu. Küçük platformlardaki doğru temsil bile böyle bir hayranlığa vesile olabiliyor. Cılız parıltılar bile insanlarda, daha güzel bir dünya adına heyecan uyarabiliyor. Bunlar bizim için önemli birer ümit kaynağıdır. Yeter ki siz kendi civanmertliğinizi sergileyin, şimdiye kadar yapageldiğiniz hizmetleri katlayarak devam ettirin ve daha göz doldurucu bir hayat ortaya koymaya çalışın. İnancınızı, sahip olduğunuz değerleri en güzel şekilde anlatın ve temsil edin. Günümüzde hangi noktalar hasar görmüşse oraları tamir etmeye, yıkılmış surları onarmaya, kırık ve çatlakları sarmaya, oluşan boşlukları doldurmaya çalışın. Müslümanlığın baş döndürücü güzelliklerini herkese göstermeye, Allah’ın her bir kulunun bundan istifade etmesini sağlamaya çalışın. Sahip olduğunuz iman, heyecan ve bilgi sermayesini çok iyi kullanın.

Allah’ın izni ve inayetiyle sizin bu çabalarınız muhataplarınız tarafından hüsnükabulle karşılanacaktır. Zira insan fıtratında hakikati arama hissi; güzellik ve kemale iştiyak vardır.

يقف وراء معظم المشاكل التي يعيشها الإسلامُ اليوم مسلمون تقليديون لم يستوعبوا روح الإسلام بشكلٍ كاملٍ، ولم يبلغوا شعورَ الإحسان والإخلاص، فسلوكياتُهم المنافية للمعايير التي وضعها الإسلام، وجهلُهم بحدود الحلال والحرام كانت سببًا في تشويه صورة الإسلام والمسلمين وزعزعة موقفهم.. ولذلك فإن الوظيفة الأساسية التي تقع على عاتق فرسان الانبعاث هي إعادة إحياء القيم التي ضيّعناها في حياتنا القلبية والروحية، والعمل على أن تكون هذه القيم بكلّ حيويتها جزءًا من طبائع الناس، وذلك لأن تخلّص الإنسانية من الإسلام الصوري التقليدي منوطٌ بتلك القيم التي يأتي الإخلاص على رأسها.

وإذا ما شبهنا محتوى الإسلام بقصيدةٍ من الشعر لقلنا الإخلاص قافيتها، أي أن تؤدّى جميع الأعمال بشعور عميق بالعبودية وترتبط بالله تعالى، ومن المعلوم أن الإخلاص هو القيام بكلّ عملٍ كما أمر الله تعالى، وعدم التشوف إلى أيّ شيءٍ سوى رضا الله عز وجل، وعلى حد قول الأستاذ النورسي رحمه الله في مطلع الكلمة الأولى من رسائل النور: “أن يعطي الإنسان باسم الله، ويأخذ باسم الله، ويبدأ باسم الله، ويعمل باسم الله”؛ باختصار أن يشرع الإنسان في كل عمل مبتغيًا رضا الله ومرضاته.

علينا كلّما رفعنا أكفّ الضراعة إلى الله أن نسأله الرضا والإخلاص، فهذا مهم للغاية حتى إن الإنسان لو بقي يسأل الله الإخلاص والرضا صباح مساء فهذا قليل أيضًا، لأن أعظم هدفٍ تتحقّق من خلاله الغاية من الخلق هو أن ينأى المؤمن بنفسه عن أي غرضٍ دنيويّ، وتستيقظَ لديه مشاعر العبودية الخالصة لله، فقمّة العبودية لا تتجلّى في الإعراض عن الأغراض الدنيوية فقط، بل في عدم ربط العبادات حتى بأيّ غرضٍ أخرويّ، والقيام بها من أجل الفوز برضا الله تعالى ليس إلّا.

ومن المعلوم أنه ليس من اليسير بلوغ مثل هذا الأفق، فثمة أشياء كثيرةٌ تتسلّط على الإخلاص، وتخرقه، وتقرضه كالعثّة، ومن ذلك على سبيل المثال: الغرائزُ البشرية، والسكون إلى الدعة والراحة، وحب الشهرة، والمشاعر الانهزامية، والمصالح الدنيوية… إلخ؛ فهذه كلّها تُبعدنا عن الإخلاص، وتمنعنا من الانفتاح على الآخرة وعالم الملكوت، وتُفقدنا أعظم الامتيازات، وحتى الذين سلكوا الطريق القويم إن لم يتوخوا الحذر تتزعزع دعائم الإخلاص عندهم بسبب دناءة مشاعرهم وتفاهة طموحاتهم، ويتعرّضون للسقوط، ويخسرون في موضعٍ هو أدعى للكسب، وإن كانوا يحسبون أنهم يسيرون على الطريق المستقيم.

والمهارة لا تعني القيام بالعديد من الأعمال، أو إنجاز العظيم من الأشياء، أو تسيير الكثير من الأمور، إنما المهارة الحقيقية هي ربط كلّ شيءٍ بمرضاته؛ إذ لا يوجد شيءٌ أسمى من التعلّق بمرضاة الله.. فإن لم نتمسّك بالإخلاص في أعمالنا وخدماتنا فسنخسر أنفسنا حتى وإن غيّرنا وجهَ العالم، ولو بدا لنا أننا من الرابحين في الظاهر فنحن في الحقيقة قد دخلنا عند الله في فئة التعساء الخاسرين، ولن يطول عمر الأعمال التي حسبنا أننا نجحنا فيها، بل تتلاشى وتصبح هباءً منثورًا، لذا ينبغي تحرّي الإخلاص في كلّ أمرٍ، وألا نتخلّى عن محاسبة أنفسنا في كلّ وقتٍ وزمان.

والإنسان يوفَّق في إخلاصه بقدر تعمُّقه في معرفة الصانع جل وعلا، فالوصول إلى الإخلاص الحقيقي مرتبطٌ بهيمنة معرفة الله على كيان الإنسان، فمثل هذا الإنسان إذا فتح فمَه أو نطق بلسانه أو رمش بعينِه أو حرّك قدميه استشعر أنه في حضرة الله، وما غاب هذا عن باله لحظةً؛ فنظراته عميقةٌ، وتصرّفاته جادّةٌ، ومواقفه رزينةٌ، وكلماته مهذّبةٌ، وكلّ سلوكياته تهدف إلى الإيمان بالله ومعرفة الله ومخافة الله، فلا يصدر عنه سلوكٌ أو موقفٌ غير لائق، فلو كانت معرفة الله تحيط بالإنسان على هذا النحو وتُهيمن عليه، فقد فاز بالتعمق في إيمانه، والإخلاص في أعماله.

إن المهمة الأساسية المنوطة بالذين يسعون إلى بعث حركة الإحياء وتمثيل الإنسانية والإسلام بالشكل اللائق؛ هو إحياء هذا الشعور بالعبودية، فالمسألة ليست تعويد الناس على الصلاة، بل جعلهم -إن جاز التعبير- مجانين بالصلاة؛ بحيث تكون قلوبهم -كما جاء في الحديث الشريف- معلقةً بالمساجد، ينتظرون الصلاة بعد الصلاة؛ فإذا خرجوا من المسجد بعد أداء صلاة الظهر تشوفوا إلى أن يرفع المؤذنُ أذانَ العصر حتى يهرولوا مرة أخرى إلى المسجد ليقفوا في حضرة الحق سبحانه وتعالى في خشوع وخضوعٍ وتسليم، ويخروا سجدًا، ويمرغوا وجوههم على عتبة بابه سبحانه، ويعلنوا عن عجزهم وضعفهم وفقرهم أمام عظمته سبحانه.. ولا يجب أن يكونوا مجانين بالصلاة فقط، بل بالصوم والإنفاق وسائر العبادات، ولا بد أن يكون لديهم عزم وتصميم على أداء كل العبادات بوعيٍ وإخلاصٍ.

وعلى عكس هذا الشعور بالعبوديةِ المفعمِ بالإخلاصِ يأتي أداءُ العبادات لمجرّد التخلّص منها، أي أداؤها دون أن تستشعرها خلايانا العصبية في المخّ، ودون وعيٍ حتى بأننا نقف أمام الله، فيجب على الإنسان أن يعزم على الوعي في أداء العبادات، وقد لا يشعر أحدُنا في أعماقه بهذا في بداية الأمر، لأن ذلك منوطٌ بالجهد المستمر والعزم القوي، وقد روي عن الجنيد البغدادي أنه لم يصل إلى أفق العبادة والمعرفة الذي ينشده إلا بعد ستين سنة، وبالمثل كان بديع الزمان سعيد النورسي يقول: إنه يسبح الله ويذكره بتسبيحات الصالحين متمنيًا أن يكون على شاكلتهم، فكان يشعر وكأن الكون كلّه يسبّح معه.. فالأساس هو أن يطمح الإنسان إلى هذا الأفق، وأن يبذل قصارى جهده لبلوغه.

فلو كنتم حريصين على التعمق في العبادة وكنتم مهيئين للوصول إلى أفق الإخلاص والإحسان فستصلون إلى مبتغاكم يومًا ما، إن لم يكن اليوم فغدًا، ثم إن عليكم أن تنقلوا ما تشعرون به إلى الآخرين، فهذه هي المسؤولية التي تقع على عاتق المنتسبين إلى حركة الإحياء، وكما ذكرنا آنفًا فإن هذه المسؤولية تتمثل في تخليص الناس من الإسلام التقليدي، والأخذ بأيديهم إلى الإسلام الحقيقي، وتوجيههم إلى حياة القلب والروح.. والحق أن تخلص الناس أيضًا من ضغوطات السياسة في وقتنا الراهن يعتمد على تقوية صلتهم بربهم من خلال هذا التوجه الروحي.

كلُّ ابن آدم خطّاءٌ، ولكن من وصلوا إلى هذا المستوى تقلّ احتمالية انحرافهم وضلالهم، وحتى وإن انحرفوا؛ فإنهم سرعان ما يهرولون إلى ربهم ويتوجهون إليه ويبثّونه همومهم محاولين التخلّصَ من رجس آثامهم وأخطائهم بالتوبة والاستغفار.. فلو ظهرت في مكانٍ ما جماعةٌ من الناس على هذه الشاكلة والمستوى لأصبحوا المنبع الذي يفيض بالخير على من حوله.

إن الإنسانية اليوم في حاجة إلى مثل هذا الانبعاث، وفي حاجة إلى أناسٍ يستشعرون الدين في أعماقهم ويعايشونه في حياتهم مثل سادتنا أبي بكر وعمر وعثمان وعليّ رضي الله عنهم أجمعين، فعلينا الانشغال بهذه المشاعر السامية على الدوام، والسعي إلى تفعيلها، والدعاء والتوسل إلى الله أن يستجيب لمطالبنا في هذا الأمر، أما ما سوى ذلك فهي أمورٌ ثانوية بالنسبة لنا.

Hiç dinmeyen bir neşe, hiç bitmeyen bir zevk ve hiç eksilmeyen bir aşkla tütüp giden bir ay varsa o da Ramazandır. Bir sene içinde geçen bütün nazlı mevsimlerin, ayların özünü, ruhunu, gerçek mânâsını ve onlardan süzülmüş, toplanmış usareleri en tatlı bir şive ile sunan Ramazan günleri, Ramazan geceleri, her lahza, gönülleri ayrı bir haz ve ayrı bir tatlılıkla sarar, şefkatle onları kucaklar, muhabbetle okşar ve yaşama zevkiyle coşturur.

Ramazan günleri, dünyanın her yanında, hususîyle Müslüman ülkelerde ve Müslümanlar arasında ve hele bizim dünyamızda bütün alâkalara merkez, bütün ruhanî zevklere meydan, bütün heyecanlara sahne, bütün terakkilere nurdan bir helezon ve bütün insanî hususiyetlerin inkişafına açık bir fırsat, bir ganimet alanıdır.

Geceleri ayrı bir duygu, gündüzleri ayrı bir aydınlıkla tulû’ eden Ramazan günleri, gönüllere ayrı bir ruh çalar geçer.. ve toplumun birbirinden kopmuş parçalarını bir araya getirir, bütünleştirir, bütün inzivazedelere cemaat yolunu açar ve onların gurbetlerini izale eder.. herkese değişik buudda bir his ve fikir ziyafeti verir ve herkesi bir kere daha hayata uyarır.

Ramazan, minarelerin başındaki mahyalardan camilerin derunundaki avizelere, mescitlere uzanan yolların sağındaki, solundaki kandillerinden evlerimizin içindeki lambalara, mü’minlerin yüzlerindeki duruluktan, gönüllerindeki aydınlığa kadar her yerde ışıkla tüllenir. Hele, dinin yeniden gençliğe erdiği günümüzde o, seher yellerine açık sahurları ve gizli lütufların tecellîleriyle tüten iftarlarıyla öyle farklı bir hava, farklı bir ziya ve farklı bir şive ile gelip gönülleri okşar ki, olsa olsa ancak, aşkın vuslat ümidiyle kanatlanması bu kadar cezbedici, bu kadar imrendirici olabilir. Sanki Ramazan ayına kadar ruhun sonsuzluk iştiyakı ile insan arasında bir perde varmış da oruçla o perde aralanıyor gibi olur.. ve o âna kadar kalbin bir köşesinde sessiz sessiz uyuyan aşk u şevk birdenbire canlanır, kabarır, köpürür; bütün benliği sarar ve önüne geçilmez bir vuslat arzusuna inkılap eder. Bu mukaddes arzuyu gerçekleştirme yolunda, üfül üfül bâd-ı tecellîlerin estiği seherler kollanır, insanlar için hep ötelere açık birer menfez gibi müşahid bekleyen namaz vakitleri olabildiğince değerlendirilir.. ruhlara revh u reyhan teravihlerle gönüller coşturulur.. ve duygulara kâse kâse ilâhî nefehat içirilir.. derken, herkes derecesine göre âdeta uhrevîleşir, ledünnîleşir ve birer melek hâlini alır.

Ramazan, Kur’ân ayı olması itibarıyla bütün bir sene Kur’ân’dan uzak kalmış olanlar bile ciddî bir susamışlık içinde, kendilerini o nurefşân iklime atar.. Kur’ân’ın sağanak sağanak onların başlarına boşalttığı ruh, mânâ, esrar ve eltafla benliklerinin kurumaya yüz tutmuş bütün vadilerini sular.. bir baştan bir başa gönül dünyalarını tıpkı bir çiçek bahçesi hâline getirir ve onları var olma zevkiyle coşturur. Onlar, Kur’ân’da bütün varlığı duyar ve dinler; duygu ve düşünceleriyle kanatlanır.. Kur’ân’da bütün hilkatin soluklandığını hisseder, ürperir.. yer yer ra’şelerle kendilerinden geçer; zaman zaman da gözyaşlarıyla nefes alır, gözyaşlarıyla boşalır, aradan perdelerin kalktığını duyar, Allah’a yakınlardan daha yakın olduklarını hisseder ve kendilerini âdeta bir zevk zemzemesi içinde bulurlar.

Kur’ân’ın ledünnî muhtevasını ancak, onda bütün varlığın sesini duyabilenler ve onun derinliklerinde insan ruhuna ait korku ve ümit, tasa ve sevinç, keder ve neşe mûsıkîsini birden dinleyebilenler anlar. Onu sanki kendine inmiş gibi dinleyebilen zamanüstü ruhlar, Onda Cennet meyvelerinin lezzetini, Firdevs bahçelerinin renk ve güzelliğini, Reyyan yamaçlarının çağlayan ve manzaralarını müşâhede eder ve onunla gürül gürül hâle gelirler. Kur’ân’ı, Ramazan’ın şeffaflaştırıcılığı ve kalbin kadirşinas ölçüleriyle ele alıp onun derinliklerine yelken açabilen saf gönüller, her lahza ayrı bir uhrevî kıymete ulaştıklarını hisseder ve her an “bekâ”nın ayrı bir buuduyla tanışırlar. Bu insanların düşünce ve hayatlarında “metafizik”, “fizik”i tamamlar, mânâ da, maddenin gerçek muhteva ve değeri olur ve her şey perde arkası kıymetleriyle ortaya çıkar. Ve yine bu insanların çehrelerinde sanki, ilâhî isim ve sıfatların engin dairesine açık bulunmadan mülhem, gizli bir seziş, derin ve farklı bir anlayış ve Kur’ân’la inlemiş günlerin uhrevîliklerinden kalma bir olgunluk, bir doygunluk, bir safvet, bir içtenlik ve imanın altın zevkleriyle beslenmiş bir letafet, bir cazibe ve bir mürüvvet çağlıyor gibi bir büyü hissedilir. Onlar, hiçbir şey konuşmasa, hiçbir şey anlatmasalar bile, o anlamlı tavırlarından, edalarından, endamlarından, bakışlarından, duruşlarından bu mânâlar her zaman taşar gelir, gelir ve her tarafta yankılanır.

Kur’ân kanatlı ve Kur’ân buudlu Ramazan-ı şerif kadar gecesi ayrı nuranîliğe ve gündüzü de ayrı aydınlıklara açık bir başka ay yoktur. İnsan, her yeni Ramazan’la bir kere daha, hem de bütün tazeliğiyle Kur’ân’ı ve onun gökler ötesi kaynağını, tüllenen ilâhî mârifeti ve O’nun kevn ü mekânlara dağılmış işaretlerini, Allah aşkını ve onun inanmış simalardaki pırıl pırıl izlerini görür, duyar ve sezer. Evet, Ramazan’da Kur’ân bütün bir kaderin yonttuğu bu pırıl pırıl yüzlerin ve bütün bir mânânın iç derinliğini gösteren bu ışıl ışıl gözlerin hepsinde ayrı bir uhrevîlikle parıldar.. kadın-erkek, yaşlı-genç, zengin-fakir, âlim-cahil, aristokrat-halk hemen herkes bu mübarek zaman diliminde hayat ve yaşayış basamakları itibarıyla Ramazanlaşır ve Ramazan’la gelen mânâları soluklar…

Evet, herkes istidadına göre ve kabiliyetinin elverdiği ölçüde onunla değişik bir buudda, çeşitli münasebetsizliklerden, insanı baş aşağı götüren rezilelerden ve bütün mânevî kirlerden arınır, nurlanır.. ve Cennetlere ehil hâle gelir. Ramazan ayı, yümün ve bereketiyle o kadar zengindir ki, gölgesine sığınan hemen herkes onun servet ve gınasından istifade eder ve uhrevî sultanlıklara erebilir: Gençler-ihtiyarlar, sağlam mü’minler-arızalılar, zekiler-ahmaklar, akıllılar-deliler, eşyanın perde arkasına kapalı olanlar-açık bulunanlar, bir işe yarayanlar-yaramayanlar, havadan nem kapanlar-yağmurun altında bile ıslanmayanlar, hâkim olmak için yaratılmış bulunanlar-mahkûm olarak dünyaya gönderilenler, bin bir gâile içinde dahi dimdik ayakta durmasını bilenler-en küçük sarsıntıya mukavemet edemeyerek devrilip gidenler, hayatlarını karamsarlık içinde ve inleyerek geçirenler-Cehennemlerin içinde bile ümit şakıyanlar, ömürlerini başkalarına dayanarak sürdüren dermansızlar-en onulmaz dertlerle kıvranırken dahi neşeyle gürleyen iradeler, yaşayışlarını yeme, içme ve uyumaya göre programlamış tenperverler-yemeyi, içmeyi ve uyumayı aşmış gerçek insanlar… Evet, bütün bu birbirinden ayrı, birbirinden farklı sınıflar, değişik ölçülerde de olsa, onun aydınlık ikliminde mutlaka başkalaşır, farklılaşır ve hâlinin müsaadesi nispetinde bir yerlere ulaşırlar.

Ramazan’ın güzellik ve nuraniyeti ve o nuraniyete açık gözlere akseden varlığın mânâ dolu ihtişamı, bu birbirinden ayrı ve farklı gruplar üzerine saldığı sır dalga boyundaki bir kısım tayflar sayesinde, o kendine has tadı, havası, ruhu ve mânâsıyla gönüllere öyle bir siner ki, en inatçı kafalar bile mukavemet edemez ve ona teslim olurlar.

Ramazanda, her şeyi kendi sırlarıyla bürüyen geceler o kadar munis ve tatlı, insanın duygu ve düşüncelerini ayrı bir halâvetle kucaklayan gündüzler o kadar sıcak ve yumuşak, inanmış simalar o kadar hisli ve derin, Allah’a davet eden sesler o kadar şefkatli ve bunların hepsinin ifade ettiği mânâlar o kadar duygulandırıcıdır ki, bu gufran ayına sinelerini açabilenler muvakkaten dahi olsa, tasalardan, kederlerden bir bir sıyrılıp Cennet mutluluğunu duyabilirler.

***

Not: Bu hafta mescidimizde okunan Cuma Hutbesi, Muhterem Hocamızın Yeni Ümit Dergisi Ocak 1992 sayısı için kaleme aldığı makaledir.

Every day we might find ourselves in different occupations or making different choices, but we may be unaware of whether we seek God’s pleasure in these occupations or choices. Perhaps, we unwarily let egoism slip into those errands. While assuming that we promote belief in God, we may actually be doing it in a pontificating manner; or, it may be that we attempt to credit the divine grace blessed upon harmonious collective work to our personal skills and abilities. Who knows what other errors we fall into in the hustle and bustle of our daily lives? These and many more such dangers lie in wait on the path of being true believers, dangers many are not even aware of. It is almost impossible to step away from such hazards if self-accounting and contemplation are not practiced, and if one does not humble themselves before God multiple times each and every day.

Pondering upon our existence, giving a serious thought to our position vis-à-vis God Almighty, and making these contemplative works a goal to reach may help us eliminate acts or attitudes that amount to what we may call a hidden form of associating partners with God (al-shirk al-khafī). Then we can acknowledge that “He is making me do it” instead of “I am doing it,” and we come to realize God’s blessings upon us. We will understand that our determination, endeavors, will, and efforts are nothing but the shadow of the shadow of the shadow of His will. We have to make much progress in this regard. Any effort to determine our position vis-à-vis God entails a significant amount of endeavor and effort. Otherwise, we fall into the error of attributing God’s blessings to us without even realizing it. This is a form of associating partners with God as it implies being partners of God in what belongs solely to Him.

Blessings received from God

We receive numerous and wondrous favors from God Almighty. First, He has not left us in non-existence, bringing us to the domain of existence. He has not only brought us into existence but has also turned us into living beings. Not leaving us as living beings, He has blessed us with reason, consciousness, and willpower. Furthermore, we are honored to become a servant of God and a member of the community of Prophet Muhammad, peace and blessings be upon him. What’s more, we have positioned ourselves on the ranks of those engaged in restoration to set things right at a time when Islam, the religion that distinguishes right from wrong, is being corrupted. We will not be able to offer true and proper thanks to God for these blessings even if we prostrate before God in gratitude without lifting our heads for the remaining part of our lives. Nevertheless, if we fail to appreciate and acknowledge the true scale and value of these blessings, this ingratitude may make us collapse.

God Almighty may endow certain individuals with special favors and blessings, giving some worldly possessions and wealth, others position and status, favoring some with power, and others with fame and reputation. If they acknowledge the originator of these blessings and turn to Him in gratitude, they will be winners. Otherwise, they falsely attribute those favors to their skills, capabilities, intelligence, etc., paving the way for their eventual destruction, as in the case of Bal’am ibn Bā’urā’ and Barsīsā, whose lives are reported in books to teach us lessons. Who knows how many people like Bal’am and Barsisa lived in history, abusing God’s blessings and favors and causing their own ruin?

Actually, there is no need to look for them in the distant times of the past. Today, numerous people to whom God has granted power, strength, fame, and reputation are poisoning themselves just because they believe those favors are because of their own skills, labors, intelligence, etc. They are fooled by accolades and applause, moved by pride and hubris, and have turned themselves into altars. They seek to ensure that everything returns to them, every matter should be consulted to them, and every problem should be settled through them, and everyone should pay heed to them. In the end, history records them as disgraces, and they end up in a total loss, of both this world and the next.

Everyone is prone to lose if they act with heedlessness. Even those dedicated to a sacred cause are prone to similar risks and dangers. The people who have set their hearts on the cause of serving and promoting the faith and the Qur’an will, if they examine their lives, realize that God Almighty had given them countless benefactions and favors when they were least expecting them. God has endowed the people who strive to perform services to promote belief in God and the Qur’an with such blessings and favors that the service has made huge progress, to a point never imagined in the beginning. Years ago, we would be walking on air when we managed to open up one or two houses for students, and we would exaggerate our success. We found ourselves in another form of amazement when houses evolved into dormitories, and then the number of dormitories was multiplied. Then, hundreds of schools were established not only in Turkey but also in many countries around the globe. They were followed by cultural centers, dialogue centers, and many other types of institutions. It is beyond our knowledge where this leads to eventually, and, considering past blessings, how much more God may give in the future.

The services undertaken so far can hardly be attributed to our personal genius or miniscule power and strength. Otherwise, there would be immense incongruities between the causes and effects. Obviously, these blessings are from God. Therefore, our duty of servitude is to turn to God with gratitude and praise in the face of His exceptional blessings. We cannot truly fulfill the obligation to express our gratitude and thankfulness to God, regardless of whatever we do. Even if we perform prayers all through the nights, prostrate to God without ever lifting our heads, fast without interruption, or go on a pilgrimage every year, we cannot properly express our gratitude and thankfulness for God’s blessings on us. So, regardless of whatever we do in the name of God, it is our duty to treat our worship and obedience to God as insufficient and repeatedly say: “O the One who has the absolute right to be worshipped and intended!), we have been unable able to show You the servitude You deserve by Your might and grandeur. O, the One Who is more obvious than everything, we have been unable to fully know and comprehend You. O, our Lord Who deserves full gratitude, we have been unable to thank You properly. O, the One Who is invoked in every tongue, we have been unable to invoke You as You deserve. O, the Resort to all praises and laudation, we have been unable to praise or laud You as You deserve. O, the Most Glorious and Supreme Being Who is glorified and exalted by the Heavens, the Earth, and everything in them, we have been unable to glorify and exalt You properly.”

“If you are thankful (for My favors), I will most certainly give you more”

We are supposed to live all our lives with an awareness of our impotence (ajz) and poverty (faqr) and feelings of a joyful zeal of gratitude, and whenever the thought of “I have done something” occurs to us, we should turn to God, expressing our state with the foregoing supplication. If we manage to live in this manner, approaching the divine bounties with a sense of gratitude, then God will enhance His blessings upon us. Indeed, God says, “If you are thankful (for My favors), I will most certainly give you more” (Qur’an 14:7). Yet, we will be deprived of God’s glorified blessings if we tend to attribute what happens to our own devices, skills, intelligence, power, etc., and take the path of ungratefulness. If we see ourselves as the “members of a community that has established x number of schools around the world” in the same manner some would say, “We are the descendants of a race that has created so many heroes,” and if we tend to link all these good and favorable developments with our actions, intelligence, or power, then we should remember that the same verse ends with the divine admonition, “but if you are ungrateful, surely My punishment is severe.” For the continuation of God’s glorified blessings, it is essential that we realize and acknowledge the true benefactor of those blessings, and properly glorify and exalt Him, saying, “O, My Lord, everything is from You, You are the Self Sufficient, my Lord, I have turned to You!”

It is really hard for people to refrain from laying claim to God’s blessings and favors, especially when they are showered with praise and words of appreciation from other people. This is a matter that entails extreme caution and deliberation. When someone starts to praise your certain virtues and merits, this has the potential to taint your thoughts and conceptions. You may incline toward forgetting about God’s involvement, and starting to assume that those virtues and merits are attributable to your own devices, genius, skills, power, etc. I think such ideas that hint at associating partners with God should not be allowed even in one’s imagination. Let me tell you what’s harder: you should not even dream of such things in your sleep. From a Freudian perspective, certain dreams can be seen as the manifestation of the human subconscious.

These are requisites of what Bediüzzaman Said Nursi had described as the path of impotence and destitution as well as the joyful zeal of gratitude, based on the basic tenets of the Qur’an and the Prophetic tradition. As a matter of fact, it is not a virtue to see oneself as a powerless, poor being who does not own anything, but a confession of the fact and expression of their general situation. Believers who are aware of their position before God cannot think otherwise.

Anyone who can see how profusely God pours His blessings upon us will not fall in despair. Why should I lose hope as everything is in His hands and everything comes from and returns to Him? The current state of affairs may be gloomy. Yet, why should I abandon hope when it is Him who makes the way, leads us to the right pathways, and ensure secure passage by warding off fiends that may occasionally appear? Why should I let myself wallow in the quagmire of despair if I sincerely believe that it is Him who gives and takes and will give back? Rather, I should embrace resolve and take the path of joyful zeal, which is another tenet of our way.

It would not be wrong to look at what you do from this perspective: God has destined a plan and scheme. We are made to take to the stage when it is our turn as individual players and assigned the duty of restoring a destroyed building. If you adopt this perspective, this will lead you not only to gratitude and thankfulness but also to self-accounting; on the one hand, you will say, “Thousands of praises and glorifications be to God as He employs us in such propitious works,” while on the other hand you will question yourself, asking, “Am I fulfilling the duties assigned by God properly or am I making use of my position effectively?”

Laying claim to God’s blessings and favors would be a secret form of associating partners with Him or a usurpation of what is God’s, and turning a blind eye to them would be ingratitude. Both would be wrong. The best course of action is to be aware of those blessings and testify that they are from God.

Straightforwardness of thought

Nevertheless, ensuring straightforwardness in our thoughts on these matters is not easy. This can be done by first entering the right path. Still, one may not be able to walk properly on that path and might suffer from occasional deviations. There may be cases when one fails to abide by the manners and etiquette of the path or make the best of the divine blessings and favors. As a result, blows dealt by divine compassion may follow in the form of calamities designed to bring us to our senses. God may let certain oppressors pester us. Forced migrations, threats, rejections, dismissals, sufferings, oppression, convictions, detentions, and persecutions may occur. If we can perceive all of these as soft slaps of divine compassion, the difficulties we face will make us turn to God with repentance, penitence, and contrition. If there are acts and attitudes that do not please God, we will ask His forgiveness a thousand times, not just once.

If victimization or oppression is perceived from this angle, the sentiment resulting from sufferings will immediately turn from hatred and hostility or cruel principle of retaliation to compassion and pity, for oppressors can only be pitied for they will be black stains on the pages of history.

So far, God has enabled the devoted souls who promote service in the name of faith and the Qur’an to perform amazing deeds. He has allowed them to represent our values in different parts of the world, clear misconceptions about Islam—albeit only partially—change some prejudices against the religion and build bridges of peace through educational and dialogue activities. They continue to walk on this path in the same manner. By God’s grace, these services will hopefully be multiplied in the future. If you have no doubt about your path, you only pity those who try to block your path and propagandize against you. You are aware that when oppression reaches a certain threshold of God’s ghayra (discontent, protective concern, honor, and zeal) He will neutralize the oppressors, and you will feel sorry for them, knowing that those who tyrannize people will eventually be held accountable for their oppressive acts before God.

Günümüzde Müslümanlık adına yaşanan çoğu problemin arkasında, Müslümanlığı içine tam sindirememiş, ihlas ve ihsan şuuruna erememiş şekil Müslümanları vardır. Onların, İslâm’ın ortaya koyduğu kriterlere aykırı davranışları, helâl-haram sınırlarını tanımamaları, İslâm’ın ve Müslümanların adına leke çalıyor, duruşunu bozuyor. Diriliş süvarilerinin yerine getirmesi gereken öncelikli vazife, ruh ve kalb hayatımız adına yitirdiğimiz değerleri yeniden ihya etmek ve bunların bütün canlılığıyla tabiatlara mâl olmalarını sağlamaktır. İnsanlığın şeklî ve surî Müslümanlıktan kurtulması da buna bağlıdır. Bu değerlerin başında ise ihlas gelir.

İhlas ve Rıza

İslâm’ın muhtevasını bir şiire benzetecek olursak, onun kafiyesi ihlastır ve bu, bütün amellerin derin bir kulluk şuuruyla yerine getirilmesi ve Allah’la irtibatlandırılmasıdır. Bilindiği üzere ihlas, yapılan her amelin sırf Allah emrettiği için, sadece O’nun rızası hedeflenerek yapılmasıdır. Hz. Pir’in Birinci Söz’ün başında dediği gibi insanın Allah için işlemesi, Allah için başlaması, Allah için görüşmesi, Allah’ın rızası dairesinde hareket etmesi, yani kısaca bütün işlerini O’nun rıza ve hoşnutluğunu gözeterek yapmasıdır. Elimizi dua için her kaldırışımızda Cenab-ı Mevla’dan rıza ve ihlas istemeliyiz. Bu konu o kadar önemlidir ki bir kişi akşama kadar hiç durmadan “Allahumme el-ihlas ve’r-rıda (Allahım, Senden ihlas ve rızanı istiyorum)” dese yine de azdır. Çünkü bir mü’minin bütün dünyevî mülâhazaları elinin tersiyle bir kenara iterek saf ve dupduru bir kulluk şuuru kazanması yaratılış gayesine matuf en büyük hedeftir. Bu açıdan değil sadece dünyevî beklentiler, kulluktaki zirve, ibadetlerin uhrevî beklentilere bile bağlanmaması, sadece ve sadece Rabbimizin hoşnutluğunu kazanmak için yapılmasıdır.

Ne var ki böyle bir ufku yakalamanın kolay olmadığı da bilinmelidir. İhlasa musallat olan, onu delik deşik eden ve güve gibi kemiren o kadar çok şey var ki! Beşerî garizeler, rahat ve rehavet duygusu, şöhret arzusu, pes bayağı hisler, dünyevî çıkarlar vs. bizi ihlâs ve samimiyetten uzaklaştırıyor, uhrevilik ve melekûtiliğe açılmamıza mâni oluyor ve bize en büyük mazhariyetleri kaybettiriyor. Dosdoğru bir yola girmiş insanların bile dikkatli yaşamadıkları takdirde süfli duygular ve cüzi menfaatlerden ötürü zamanla ihlas kırılmaları yaşayabilirler; Allah yolunda yürüdüklerini zannetseler de sukuta maruz kalabilir, kazanma yolunda kaybedebilirler.

Çok iş yapmak, büyük işler çevirmek, büyük çemberler döndürmek marifet değil; asıl marifet, yapılan her şeyi O’nun rızasına bağlayabilmektir. Zira marziyat-ı ilahiyeye bağlılıktan daha ulvi bir şey yoktur. Amel ve hizmetlerinizde ihlası yakalayamadığınız takdirde dünyanın rengini değiştirseniz dahi kendinizi kaybedersiniz. Zahiren çok kazanmış gibi görünseniz de Allah katında kaybetmiş tali’sizler kategorisine dahil olursunuz. Başardım zannettiğiniz işler de uzun ömürlü olmaz. Saman alevi gibi gelir geçer. Bu yüzden yapılan her işte ihlası yakalamaya çalışmalı, bunun için de iç mücadelenizi sürekli devam ettirmelisiniz.

İhlas Nasıl Kazanılır

İnsan, marifet-i Sani konusundaki derinliği ölçüsünde ihlasa muvaffak olur. Hakiki ihlâsa ulaşabilmek, marifetullahın, insanın bütün benliğine hükmetmesine bağlıdır. Böyle biri, ağzını açarken, konuşurken, gözlerini kırparken, elini-ayağını hareket ettirirken Rabbinin huzurunda olduğu şuuruyla yapar, bunu bir lahza olsun hatırından çıkarmaz. Bakışları derindir, tavırları ciddidir, duruşu vakurdur, sözleri edeplidir… Bütün tavır ve davranışları iman-ı billâh, marifetullah ve mehafetullahın (Allah’a inanıp O’nu tanıma ve O’na karşı saygıyla dopdolu olma) güdümündedir. Ondan münasebetsizce tavır ve davranışlar sadır olmaz. Marifetullah bu ölçüde insan benliğini sarar, ona hükmederse o kişinin imanında derinlik, amellerinde de ihlas olur.

Yeni bir ihya hareketinin, insanlığın ve Müslümanlığın yeniden layık olduğu veçhile temsil edilmesinin peşinde koşanların yapmaları gereken temel vazife, bu kulluk şuurunu canlandırabilmektir. Mesele sadece insanları namaza alıştırma değildir; tabir-i caizse onları “namaz delisi” yapabilmektir. Hadis-i şerifte ifade edildiği gibi, mescitten çıktıktan sonra kalbini mescitte bırakan, bir sonraki namazı iple çeken namaz delileri. Öyle ki onlar mesela öğle namazından çıktıktan sonra, “Yahu niye bu müezzinler bir an evvel ikindi ezanını okumuyorlar! Okusalar da koşa koşa gidip bir kere daha Cenab-ı Hakk’ın dergâh-ı huzurunda kemerbeste-i ubudiyet içinde el pençe divan dursak, başımızı yere koyup yüzümüzü Hakk’ın kapısının eşiğine sürsek, O’nun büyüklüğünü kendi küçüklüğümüzü ifade etsek!” diyecek ölçüde ibadete kilitli yaşamalılar. Sadece namaz değil, orucun da, infakın da, diğer ibadetlerin de delisi olmalılar. Bütün ibadetleri ihlasla ve şuurlu bir şekilde yerine getirme noktasında çok kararlı durmalılar.

İhlas dolu böyle bir kulluk şuurunun zıddı ise, ibadetleri aradan çıkarma mülâhazasıyla yerine getirmedir. Yani, kalbi ürpermeden, yaptığı ibadeti beyninin bütün nöronlarında duymadan, hatta kimin karşısında durduğunun dahi farkına varmadan gafletle ibadet yapmaktır. İnsanda en azından ibadetlerini şuurlu yapabilme noktasında bir niyet ve ceht olmalıdır. O, işin başında her şeyi derinlemesine duyamayabilir. Bu, ciddi ve sürekli ceht ve gayrete bağlıdır. Cüneyd-i Bağdadî ancak altmış seneden sonra arzu ettiği ibadet ve marifet ufkuna ulaştığını ifade eder. Aynı şekilde Bediüzzaman Hazretleri de ömrünün sonlarına doğru imrendiği zatlar gibi tesbih çektiğini, kendisiyle birlikte âdeta bütün varlığın “sübhanallah” dediğini duyduğunu söyler. Dolayısıyla asıl önemli olan, insanın böyle bir ufka talip olması ve onu yakalama adına sürekli gayret göstermesidir.

Şayet ibadetlerinizde enginlik ve derinliklere açılmaya, ihlas ve ihsan ufkunu yakalamaya namzetseniz, bugün olmazsa yarın, yarın olmazsa öbür gün maksadınıza ulaşabilirsiniz. Bundan sonra yapılması gereken şey ise duyduğunuz şeyleri başkalarına da duyurmaktır. İhya hareketi müntesiplerine düşen sorumluluk da budur. Başta da söylediğimiz gibi bu, insanları şekil Müslümanı olmaktan kurtararak hakiki Müslümanlığa ulaştırma, kalb ve ruh hayatına yönlendirme sorumluluğudur. Günümüzde pek çok insanın günlük siyasetin cenderesinden sıyrılmaları da esasen, bu manevi akımla Allah’la münasebetlerini güçlendirmelerine bağlıdır.

İnsanoğlu, tabiatı itibarıyla hataya açıktır, herkes hata yapabilir. Fakat böyle bir kıvama ulaşmış insanların inhirafları az olur. İnhiraf ettiklerinde de hemen Cenab-ı Hakk’a yönelir, iç döker, tevbe ve istiğfarla hata ve günahların isini, pasını siler süpürür, arınıp temizlenirler. Şayet bir yerde böyle bir keyfiyete ulaşmış bir heyet oluşursa, onlar orada maya olurlar ve bu hâl dalga dalga çevreye yayılır.

Günümüzde insanlığın böyle bir dirilişe ihtiyacı var. Dini, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (radıyallâhu anhüm ecmain) gibi duyacak, yaşayacak insanlara ihtiyaç var. Bize düşen de hep bu ulvî düşüncelerle oturup kalkma, onları gerçekleştirmeye çalışma ve bu konuda dua dua Allah’a yalvarma olmalıdır. Bunun dışında kalan şeylerin tamamı bizim için tali meselelerdir.

نحن البشرَ نزاول كلَّ يوم كثيرًا من الأعمال المختلفة، ونتّخذ العديد من القرارات، لكننا في أغلب الأحيان لا ندري هل الأعمال التي نقوم بها والقرارات التي نتخذها يُقصد بها وجه الله تعالى أم لا؟! فربما تشوب الأنانيةُ أعمالَنا وتخالطها دون وعيٍ منا، نحسب أننا نتحدّث عن الله تعالى والحقيقة أننا نتظاهر بالعلم والمهارة والحذاقة، ونحاول أن ننسب العناية الإلهية في الوفاق والاتفاق بيننا إلى قدراتنا ومهاراتنا، ومن يدري ما الأخطاء الأخرى التي نقع فيها في حياتنا اليومية! فمثل هذه الأخطاء الخفيّة تحيق بمن يرغبون في معايشة الإسلام بحقّ، ومن الصعب للغاية أن يسلم من هذه المخاطر أولئك الذين لا تدور حياتهم في فلك المحاسبة والمراقبة، ولا ينكرون ذواتهم أمام ربهم عدة مرات كل يوم.

والواقع أننا إذا فكرنا قليلًا في وجودنا، وراعينا موقعنا أمام ربنا، وجعلنا ذلك غايةً لنا؛ فلربما نتحاشى الأطوار والعبارات التي تشي بمعنى الشرك الخفي، وكلّما فكّرنا في نعم الله تعالى علينا؛ أنكرنا ذواتنا قائلين: سبحان الذي هدانا لهذا العمل! وأدركنا يقينًا أن عزمنا وسعينا وإرادتنا وجهدنا هو ظلٌّ من ظلِّ ظلِّ مشيئتِه سبحانه وتعالى، فثمّة مسافةٌ طويلة لا بد أن نقطعها في هذا الشأن، حيث إن تحديد طور عبوديتنا وفقًا لوضعنا أمام ربنا سبحانه وتعالى يتطلّب جهدًا جهيدًا، وإلا وقعنا دون وعيٍ منا في خطإ نسبة ألطاف الله تعالى إلى أنفسنا؛ وهذا أيضًا نوعٌ من الشرك الخفي.

نعم الله علينا

إننا مظهرٌ لنعم الله تعالى الخارقة التي لا تُعدّ ولا تُحصى، فقبل كلّ شيءٍ خرجنا من العدم إلى ساحة الوجود، ومن الوجود صرنا أحياء، ثم خُلقنا بشرًا، وزُوِّدنا بالعقل والشعور والإرادة، وفوق ذلك شُرِّفنا بالانتساب إلى أمة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم، وفي الوقت ذاته تبوّأْنا مكاننا بين المصلحين في وقتٍ يتعرّضُ فيه الإسلام للفساد والانهيار، ولن نستطيع أن نوفّي شكر هذه النعم، حتى لو ظللنا طوال عمرنا ساجدين دون أن نرفع رؤوسنا، ولكن جهلَ قدرِ هذه النعم وقيمتِها والكفرانَ بها؛ يجعل الإنسانَ ينقلب رأسًا على عقب.

والله تعالى يختص بنعمه من يشاء من عباده، فمنهم مَن يُنعم عليه بالمال والثروة، ومنهم من ينعم عليه بالسلطة والنفوذ، ومنهم من ينعم عليه بالصيت والشهرة، فلو أيقن العباد أنه سبحانه وتعالى مصدر هذه النعم، وتوجّهوا إليه بالشكر؛ فازوا وأفلحوا، أما إذا نسبوا النعم إلى أنفسهم، وجحدوا صاحبها؛ خسروا وهلكوا كما حدث مع “بلعم بن باعوراء” و”برصيصا” اللذين أشارت المصادر إلى مواطن الدروس والعبر في حياتهم، ومن يدري ربما ظهر عبر التاريخ الكثيرُ من أمثال بلعم بن باعوراء وبرصيصا؛ أساؤوا استعمال نعم الحق تعالى، فخسروا وهلكوا.

ولا داعي لأن نذهب بعيدًا في أعماق التاريخ، ففي زماننا الحاضر هناك كثيرون أعطاهم الله السلطة والنفوذ، والصيت والشهرة، والمكانة العالية؛ ثم نسبوا كلَّ هذه الإمكانات إلى أنفسهم؛ فتدمرت حياتهم عندما انخدعوا بإقبال الناس عليهم وتصفيقهم لهم، فلبسوا رداء الكبر والغرور، وجعلوا من أنفسهم محرابًا للجميع، فقد كانوا يرغبون في أن يرتبط كلّ شيء بهم، وتُطرح كل المسائل عليهم، وتُحلّ كل المشاكل على يديهم، ويُصغي الجميع لقولهم؛ فدمروا دنياهم وآخرتهم بعد أن سجّل التاريخ سيرتهم بين أقذر صفحاته.

إن الخسارة كلَّ الخسارة في عدم الحيطةِ من هذه الأمور، والذين نذروا أنفسهم للخدمة الإيمانية والقرآنية أيضًا معرّضون لمثل هذه المخاطر، ولو أنهم ألقوا نظرةً على سيرة حياتهم لأدركوا كمّ النعم غير المتوقعة التي أحاطهم الله بها، لقد خصّ الله تعالى رجال الخدمة في بداية الأمر بنعمٍ لا يتصوّرها عقل، لقد كدنا نطير فرحًا عندما افتتحنا بضعة بيوتٍ للطلاب، وأعظمنا ذلك في أعيننا، ولما تحولت البيوت إلى مساكن طلابية وزاد عددها أصبحنا في عجبٍ أكبر وذهولٍ أعظم، ثم تلا ذلك إنشاء مئات المدارس ليس في تركيا فقط، بل في بلدان مختلفة من العالم، وأعقب المدارسَ افتتاحُ العديد من المحافل الثقافية والمراكز الحوارية، إلى غير ذلك من المؤسّسات.. وإننا لا ندري ما الذي ينتهي إليه هذا الأمر، لكن لا ريب أن الذي تفضل علينا بكلّ هذا أمس سينعم علينا بالمزيد غدًا إن شاء الله.

فلا يمكن أن تُنسب الخدمات التي تحققت حتى اليوم إلى عبقريّتنا الشخصية وقدراتنا المحدودة، وإلا ظهر تناقضٌ كبيرٌ بين الأسباب والنتائج، ولا يخفى على أحد أن الله تعالى هو الذي أحسن إلينا بكل هذا، ولذلك فإن وظيفة العبودية الملقاة على عاتقنا تقتضي التوجّه إلى الله بالحمد والشكر على نعمائه.

 والحق أننا مهما توجّهنا إلى ربنا بالشكر والثناء له فلن نقدر على الوفاء بحق العبودية له، حتى ولو صمنا النهار وأقمنا الليل طيلةَ أعمارنا، وذهبنا للحج كلّ عام؛ فلن نؤدّي شكر النعم التي تفوق الحصر والتي أحسن الله بها علينا، ولذلك فعلينا ألا نقنع بعباداتنا وطاعاتنا.

“لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ”

يجب على الإنسان أن يعيش حياته بين مشاعر العجز والفقر والشوق والشكر، ولو راودت عقلَه فكرةُ أن يعزو شيئًا لذاته فعليه أن يعرض حاله على ربه ويئِنّ بقوله: “مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ يَا مَعْبُودُ، مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ يَا مَعْرُوفُ، مَا شَكَرْنَاكَ حَقَّ شُكْرِكَ يَا مَشْكُورُ، مَا ذَكَرْنَاكَ حَقَّ ذِكْرِكَ يَا مَذْكُورُ، مَا حَمِدْنَاكَ حَقَّ حَمْدِكَ يَا مَحْمُودُ، مَا سَبَّحْنَاكَ حَقَّ تَسْبِيحِكَ يا مَنْ تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ”.

فإذا تمكنا من العيش على هذا النحو وتعاملنا مع هذه النعم بشعور الشكر والامتنان؛ زادنا الله من نعمه، لأنه تعالى يقول في كتابه الكريم: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾ (سورة إِبْرَاهِيمَ: 14/7)، وإلا فسنُحرم من الألطاف السبحانية..

 البعض يقول: “نحن أحفاد عرقٍ يصنع الأبطال”، فلو قلنا مثلهم: “نحن أفراد جماعة فتحت العديد من المؤسسات التعليمية في كل أرجاء العالم”، ونسبْنا كلَّ الجماليات إلى الأنانية الجماعية، وعزوناها إلى أنفسنا؛ فسنتعرّض للوعيد الإلهي الذي جاء في ختام الآية السابقة: ﴿وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾ (سورة إِبْرَاهِيمَ: 14/7)، فإذا أردنا دوام الألطاف السبحانية فعلينا أن نعترف بالصاحب الحقيقي للنعم أولًا، وأن نتوجّه إليه بالتقديس والتسبيح، وأن نقول: “إلهي، أنت مصدر كلّ النعم، وأنت الغني، وقد توجهْتُ إليك”.

من الصعوبة بمكان أن يتورع الإنسانُ بعد المدح والثناء الذي يلقاه من الآخرين عن نسبة ألطاف الله وإحساناته إلى نفسه، هذه مسألةٌ تتطلّب الحيطة والحذر؛ فقد تتلوّث أفكاركم ومشاعركم بمدح الآخرين لكم ببعض فضائلكم ومزاياكم، فتنسون الله، وتنسبون المزايا المذكورة إلى أنفسكم، ورأيي أنه لا ينبغي أن تكون مثل هذه الأفكار -التي يُشمَّ منها رائحة الشرك- موضعَ ترحيبٍ حتى في أخيلتكم، بل أقول ما هو أبعد من ذلك لا بدّ أن تتجنّبوا رؤية هذه الأشياء حتى في منامكم؛ لأننا إذا نظرنا إلى المسألة من وجهة نظر “فرويد” فسنجد أن بعض الأحلام هي تعبيرٌ عن مكتسبات العقل الباطن.

كل هذه الأمور هي متطلبات طريق العجز والفقر والشوق والشكر التي بيَّنها الأستاذُ سعيد النورسي رحمه الله استنادًا إلى المبادئ الأساسية في القرآن والسنة، فليس تفضّلًا من الإنسان إدراكُ عجزهِ وفقره، ولكنه اعترافٌ منه بالحقيقة وبموقفه العام، ولا يُتصوَّر من إنسانٍ حدّد موقفه أمام الله جيّدًا أن يكون تفكيرُه خلاف ذلك.

ومَن يرى ألطافَ الله تعالى التي تتنزّل عليه زخًّا زخًّا لا يتملكه اليأس والقنوط، فبما أن مقاليد كل شيء بيده، وطالما أن كل شيء يأتي منه ويعود إليه؛ فلماذا أستسلمُ لليأس؟! قد يكون المنظر في ظاهره محبِطًا، ولكن ما دمتُ أوقن بأنه هو الذي يمهِّد الطريق، ويهدينا إلى سواء السبيل، ويكفل لنا سلامة السير بالقضاء على الغيلان التي تترصدنا فلماذا ينتابني هذا الإحباط؟! وما دمتُ أومن يقينًا بأن الله هو الواهب والآخذ، وهو الواهب مرّةً أخرى فلِمَ أقع في مستنقع اليأس؟! بالعكس يجب أن أتمسك بالعزيمة، وأسلك طريق الشوق وهو أساس آخر في المسألة.

فلا حرج إطلاقًا أن ننظر بهذه النظرة إلى الأعمال التي نقوم بها، فالله تعالى بيده التقدير والتدبير، أما نحن فنشبه الأشخاص الذين كُلِّفوا بتعمير مبنى أصابه الخراب والدمار، فلو أننا نظرنا إلى المسألة هكذا، فسنتوجه بالحمد والشكر إلى الله تعالى على استعماله لنا في الأعمال الجميلة، ونحاسب أنفسنا قائلين: “يا تُرى هل أستطيع أن أستوفي حقّ الأعمال التي كلفني بها ربّ العباد سبحانه وتعالى؟ وهل أستطيع أن أستغلّ موقعي بشكلٍ مثمِرٍ؟

وكما أن ادعاء ملكية الألطاف الإلهية شركٌ خفي واغتصابٌ للحقوق الإلهية، فإن من الجحود أيضًا تجاهل كل هذا، فكلاهما خطأ، والأفضل هو إدراك ألطاف الله علينا، والتنويه بها من باب التحدّث بنعمة الله علينا، والتوجه إلى الله بالحمد والثناء على استخدامه لنا في مثل هذه الخدمات الجليلة.

استقامة الفكر

ليس من اليسير مطلقًا الحفاظ على استقامة الفكر في مثل هذه المسائل كما أوضحنا سلفًا، فهذا لا يتأتى إلا بسلوك الطريق المستقيم، ولكن قد يتعذّر الحفاظُ على سلامة الطريق بعد الدخول فيه، فتحدث بعض التعرّجات والانزلاقات، وقد لا تُراعى آداب الطريق، ولا يُستوفى حقّ هذه النعم، وبناء على ذلك قد يتلقى الإنسان صفعات الشفقة، ويتعرّض لبعض الابتلاءات من قبيل الإنذار والتحذير، فقد يُسلّط اللهُ عليه بعض الظالمين، ويتعرّض للتهجير والتهديد والظلم والقمع والإدانة والاعتقال والتنكيل، فإذا نظرنا إلى كلّ هذا على أنه صفعةٌ من صفعات الشفقة فإن المتاعب التي نلاقيها ستدفعنا إلى الرجوع إلى ربنا تائبين منيبين أوّابين، فإذا كانت تصرفاتنا لا ترضي ربنا فعلينا أن نستغفر الله ألف مرة وليس مرة واحدة.

فإذا قُيّم الظلم والقمع على أساس هذه الملاحظات فإن المشاعر التي تنتاب المرء إزاء الآلام التي يتذوّقها تتحوّل فجأةً من الكراهية والاستياء ومن القاعدة الظالمة “المقابلة بالمثل” إلى رحمةٍ وشفقةٍ، فلا يؤسف في ذلك إلا على من يكونون نقطةً سوداء في صفحات التاريخ.

إن الله تعالى قد استعمل رجال الخدمة الإيمانية والقرآنية حتى اليوم في خدماتٍ جليلة، وهيّأ لهم الكثير من الإمكانات مثل: التطهير -ولو جزئيًّا- للقطران المتناثر على الوجه الوضيء للإسلام، وتغيير الأحكام المسبقة ضدّ الدين، وإقامة جسور السلام بين الناس عن طريق الحوار والتعليم، وحتى اليوم يواصلون السير في الطريق نفسه، أملنا في الله تعالى أن تتضاعف هذه الخدمات وتستمرّ في المستقبل! فإن كنتم واثقين من سلامة السير، فستشعرون بالشفقة على هؤلاء الذين يحاولون اعتراض سبيلكم، ويطلقون ضدّكم الدعايات المغرضة، لأنه في اليوم الذي تُمسّ فيه غيرة الله ستعرفون كيف يخيّب المولى عز وجل مسعى هؤلاء الظالمين ويردّ كيدهم في نحورهم، وعندما تفكرون في الثمن الذي يدفعه هؤلاء الذين يظلمون الناس اليوم أمام المحكمة الإلهية، فستأسفون على حالهم، وتشفقون عليهم.

Those who “rely on God, embrace the struggle, and yield to wisdom” will eventually be victorious. Victory will come to them sooner or later, in this world or the next. Yet, humankind is, by nature, impatient, and people wish that all good things they yearn for should be fulfilled at once and all the bounties promised should be delivered without delay. When this does not happen, they mostly end up in hopelessness and pessimism. If they do not have strong faith, they tend to prioritize their own will over divine will and let themselves into thoughts and feelings that would hardly please God.

It is our heartfelt prayer that God Almighty’s glorified blessings and divine favors be constantly poured down on believers. May God support them with divine assistance at all times and may He never leave them unattended or alone. Such thoughts result from a believer relying on God and expecting assistance and beneficence from Him; this is perfectly understandable. But we should take divine will as basis in everything we do and keep it before and above our wishes and desires all the time. Relying on divine will in all our thoughts and actions is a sign of respect for the truth expressed in, “We are pleased with God as our Lord, Islam as our religion, and Prophet Muhammad, peace and blessings be upon him, as our Messenger.”

It is our deep-felt yearning to see believers rejoice after centuries of mourning and enjoy divine mercy just as Islam’s first and foremost representatives did. How much we wish their misery ends, that they pull themselves together! That the serene period of the Rightly Guided Caliphs is lived once again—perhaps not in its entirety, but at least in its partial shadow. How much we wish that the ultimate truth, justice, and freedom would rule over the world once more.

These are what we dream to realize; we keep ourselves busy to attain them on the one hand, while praying to God for them on the other.

Still, there may be cases where our carnal souls might slip selfish things into these wishes; wishes that are by all means innocent, justified, and proper. Even when we ask God to pour down His favors on Muslims, we may be attributing a share of it to our egos. Carnal or satanic drives may be found even in the deeds we believe we have performed in the name of God. We can hardly be sure about their evil schemes or ruses. How can we be sure, considering even a noble prophet like Joseph, peace be upon him, said, “I do not claim myself free of error, for assuredly the human soul always commands evil” (Qur’an 12:53). He is saying that we should not trust our carnal souls. Whoever feels secure with his evil-commanding soul will be deprived of his security.

This does not mean that we should refrain from pursuing our own will in the name of all Muslims and humanity. Of course, every believer wishes that Muslims should be able to eliminate the problems that have been rending their hearts for the last two or three centuries. It is every believer’s desire to see the sun dawn on the world of the oppressed, the downtrodden, and the deported. They ardently beg God to this end. Believers ask only from Him, relying on the sheer expanse of God’s mercy and the vastness of His grace. They sincerely believe that their prayers will be answered, and springtime will follow winter. Still, they never forget that divine will is essential and never fail to pay due respect to His manifestations and disposals.

In particular, those who have devoted themselves to the cause of promoting faith and the Qur’an should take divine will as basis and stay on this course for the entirety of their life. The primary source where we can learn about divine will is the divine revelation, i.e., the Holy Qur’an, followed by the Prophetic tradition (Sunnah). No task is more crucial for them than to understand, make sense of, implement, and communicate to others this divine message. As mentioned in a noble saying of the Prophet, the transient qualities of the world are not even worth a wing of a mosquito. What value can be attributed to the world when weighed against God’s good pleasure and gratification, seeing Him and attaining the eternal happiness He promised? They continually pray, “My God, please fill our hearts with the love and ardor of meeting You, Your Beloved Prophet, and the people you love, and help us reach contentment.” In my opinion, the people who are determined to rebuild monuments of their spirits in this world should nurture no other goal.

Nevertheless, those who adore this world may be unaware of your true intentions, and wrongly assume that you are after worldly desires just as they would do. “Do they have eyes on ruling the country? Are they after fame? Are they after a luxurious life in palaces?” they may ask. Bear with, and excuse, them for such misguided assessments and ignorance. Even, pray to God for their guidance to the truth, and leave to God those who are not capable of guidance. Do not occupy yourselves with them. What matters is that those who shoulder the efforts to glorify the Word of God should continue to walk on their own path without the slightest deviation and take divine will as basis in all their errands. Those whose abilities and capabilities have not been dulled completely may wobble around, try to walk on narrow pathways, or crawl along hilly lands in fits and starts for some time, before eventually returning to the straight path delineated by the Prophet, the Master of All of the Blessed.

İnsan olarak her gün farklı meşguliyetlerin içine giriyor, farklı tercihlerde bulunuyoruz ancak çoğu zaman yaptığımız işlerde, bulunduğumuz tercihlerde Cenab-ı Hakk’ın rızasının olup olmadığını bilemiyoruz. Belki farkına varmadan işlerimizin içine bencillik karıştırıyoruz.. Allah’ı anlatıyoruz zannıyla bilgiçlik taslıyoruz.. vifak ve ittifaka gelen ilahî inayeti şahsî kabiliyet ve istidatlarımıza nispet etmeye kalkıyoruz… Kim bilir günlük koşuşturmacalarımızda bunun gibi daha ne hatalara düşüyoruz. Müslümanlığı hakkını vrererek yaşamanın önünde çoklarının farkında bile olmadığı bu tür gizli tehlikeler söz konusudur ve gerçekte hayatını muhasebe ve murakabe ekseninde götürmeyen, Allah (celle celaluhu) karşısında günde birkaç defa kendini sıfırlamayan kimselerin bu tür tehlikelerden uzak durması çok zordur.

Aslında varlığımız üzerinde biraz düşünmeyi, Cenab-ı Hak karşısındaki konumumuzu mülahazaya almayı hep bir ufuk olarak tutsak, gizli şirk ifade eden tavır ve ifadelerden uzak kalabilir ve Allah’ın üzerimizdeki nimetlerini fark ettikçe “yapıyorum” yerine “yaptırıyor” demeye başlarız. Kendi azim, gayret, irade ve cehdimizin O’nun meşietinin gölgesinin gölgesinin gölgesi olduğunu fark ederiz. Bu konuda kat etmemiz gereken epeyce bir mesafe var. Allah karşısındaki konumumuza göre bir kulluk tavrı belirlemek ciddi bir cehd ü gayret istiyor. Aksi takdirde hiç farkına varmadan Allah Teâlâ’nın lütuflarını kendimize mâl etme gibi bir hataya düşüyoruz. Bu da O’na, O’nun olanda ortaklık iddiası manasına şirkin bir çeşididir.

Mazhar Olunan Nimetler

Bizler Cenab-ı Hakk’ın sayısız ve harikulade lütuflarına mazharız. Her şeyden önce yoklukta kalmamış varlık sahasına çıkmışız. Var olmakla kalmamış canlı olmuşuz. Canlı olmanın yanında insan yaratılmış; akıl, şuur, irade ile donatılmışız. Bunun yanında Allah Teala’ya kul, Peygamber Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) ümmet olmakla şereflendirilmişiz. Aynı zamanda Din-i Mübin-i İslâm’ın fesada maruz kaldığı bir zamanda ıslahçılar safında yerimizi almışız. Ömrümüzün geri kalan kısmını başımızı hiç yerden kaldırmadan secdede geçirsek yine de bu nimetlerin şükrünü eda edemeyiz. Fakat bu nimetlerin kadr ü kıymeti bilinemezse, bu küfran-ı nimet insanı tepetaklak baş aşağı da getirebilir.

Allah Teâlâ bazı şahıslara daha hususi surette lütuflarda da bulunur. Kimilerine mal ü menal, kimilerine makam ve mansıp, kimilerine güç ve iktidar, kimilerine de şan ve şöhret lütfeder. Onlar bu nimetlerin kimden geldiğini bilir ve şükürle nimetlerin sahibine yönelirlerse kazanırlar. Aksi halde, sahip oldukları nimetleri kendilerinden bilir ve nankörlük yaparlarsa bu sefer de bunlarla kendilerini mahvederler. Tıpkı kaynaklarda ibretlik hayatlarına yer verilen Bel’am İbn-i Baura ve Bersisa gibi. Kim bilir tarihte Cenab-ı Hakk’ın lütuf ve nimetlerini suiistimal eden ve bu yüzden de mahvolan nice Bel’am ve Bersisalar gelip geçmiştir.

Esasında tarihin uzak köşelerine gitmeye de gerek yok. Günümüzde de Allah’ın güç, kuvvet, iktidar, şan, şöhret ve itibar verdiği niceleri, bu imkânları kendilerinden bildikleri için zehirleniyorlar. Âlemin teveccüh ve alkışına aldanıyor, kibir ve gurura kapılıyor ve kendilerini âdeta bir mihrap hâline getiriyorlar. Her şeyin kendilerine bağlanmasını, her meselenin kendilerine sorulmasını, her müşkülün kendilerinde çözülmesini, herkesin kendilerinin sözünü dinlemesini arzu ediyorlar. Derken tarihe kirli bir sayfa olarak kaydediliyor, dünyalarını da ahiretlerini de berbat ediyorlar.

Dikkat etmediği takdirde herkes kaybedebilir. Kendilerini kudsî bir davaya adayanlar da benzer tehlikelerle karşı karşıyadırlar. Hizmet-i imaniye ve Kur’âniye davasına gönül veren insanlar, sergüzeşt-i hayatlarına bir göz atacak olsalar, Cenab-ı Hakk’ın kendilerine hiç ummadıkları nice sürpriz nimetler lütfettiğini göreceklerdir. Allah hizmet erlerini öyle nimetlerle serfiraz kıldı ki işin başlangıcında hayal dahi edilemeyen noktalara gelindi. Talebelerin kalabileceği bir iki tane ev açtığımızda sevinçten uçuyor, bunu gözümüzde çok büyütüyorduk. Evler yurtlara dönüştüğünde, yurtların sayısı çoğaldığında ayrı bir hayret daha yaşamıştık. Arkasından sadece Türkiye’de değil dünyanın farklı ülkelerinde yüzlerce okul açıldı. Okulları kültür lokalleri, diyalog merkezleri ve daha başka müesseseler takip etti. İşin sonu nereye varır, dün bunları veren Allah yarın daha neler lütfeder onu da bilemiyoruz.

Bugüne kadar yapılan hizmetler bizim şahsî dehamıza, minnacık güç ve iktidarımıza verilemez. Bu takdirde sebeplerle sonuçlar arasında büyük bir uyumsuzluk ortaya çıkar. Belli ki bunları bize ihsan eden Allah’tır. Dolayısıyla bize düşen kulluk vazifesi de Cenab-ı Hakk’ın bu fevkalade lütufları karşısında şükür ve hamdle O’na yönelmektir. Esasında şükür adına ne yaparsak yapalım yine de işin hakkını veremeyiz. Sabahlara kadar namaz kılsak, başımızı secdeden kaldırmasak, ara vermeden oruç tutsak, her sene hacca gitsek yine de nail olduğumuz sonsuz nimetlerin şükrünü eda edemeyiz. Bu yüzden, Allah için her ne yaparsak yapalım, bize düşen, yaptığımız ibadet ü taatleri yetersiz görerek sürekli,

مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ يا مَعْبُودُ، مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ يا مَعْرُوفُ، مَا شَكَرْنَاكَ حَقَّ شُكْرِكَ يا مَشْكُورُ، مَا ذَكَرْنَاكَ حَقَّ ذِكْرِكَ يا مَذْكُورُ، مَا حَمِدْنَاكَ حَقَّ حَمْدِكَ يا مَحْمُودُ، مَا سَبَّحْنَاكَ حَقَّ تَسْبِيحِكَ يا مَنْ تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ   

“Ey Mabud-u Mutlak Maksud-u bi’l-istihkak, azamet ve ululuğuna yakışır şekilde kullukta bulunamadık. Ey her şeyden daha ayan olan Zat, Seni hakkıyla bilemedik. Ey şükredilmeye tam layık olan Rabbimiz, Sana hakkıyla şükredemedik. Ey her dilde zikredilen, Seni hakkıyla zikredemedik. Ey tüm övgü ve hamdlerin mercii, Sana hakkıyla hamd ü senada bulunamadık. Ey göklerin, yerin ve bunların içindeki her şeyin kendisini tesbih u takdis ettiği Zat-ı Ecell ü A’lâ, Seni hakkıyla tesbih u takdis edemedik.” deyip inlemektir.

“Şükrederseniz Artırırım”

İnsan, bütün hayatını acz u fakr, şevk u şükür duyguları içinde yaşamalı; aklına ne zaman “bir şey yaptım” mülahazası gelecek olsa hemen yukarıdaki cümlelerle durumunu Allah’a arz etmelidir. Eğer böyle yaşamaya muvaffak olur, nail olduğumuz nimetlere şükür duygusuyla yaklaşırsak, Allah da nimetlerini ziyadeleştirir. Zira O, “Eğer şükrederseniz artırırım.” (İbrahim sûresi, 14/7) buyuruyor. Fakat böyle yapmayıp olan biten şeyleri kendimize bağlar, kendi güç ve iktidarımıza verir nankörlüğe düşersek, Allah’ın eltaf-ı sübhaniyesinden mahrum kalırız. Birilerinin “Kahramanlar yaratan bir ırkın ahfadıyız.” demesi gibi biz de “Dünyada şu kadar eğitim müessesesi açan bir cemaatin efradıyız.” der, yapılan güzel şeyleri aidiyet mülahazasına bağlar ve bütün bu güzellikleri kendimizden bilirsek, Allah muhafaza, âyetin devamında gelen, “Şayet nankörlük yaparsanız bilin ki azabım çok şiddetlidir.” ilahi beyanının tehdidine maruz kalırız. Allah’ın eltaf-ı sübhaniyesinin devam ve temadi etmesini istiyorsak, öncelikle nimetin gerçek sahibini görmeli, görüp tesbih u takdiste bulunmalı ve “Her şey Senden, Sen ganisin, Rabbim Sana döndüm yüzüm.” demesini bilmeliyiz.

Özellikle başkalarının övgü ve takdirleri karşısında, Allah’ın lütuf ve ihsanlarını insanın kendine mâl etmemesi çok zordur. Bu oldukça dikkat ve temkin gerektiren bir mevzudur. Birileri sizi sahip olduğunuz bir kısım fazilet ve meziyetlerle övmeye başladığında en azından düşünce ve tasavvurlarınız kirlenebilir. Allah’ı unutarak söz konusu meziyetleri kendinizden bilebilirsiniz. Bence şirk kokan bu tür düşünceleri hayale dahi misafir etmemeli. Hatta daha zorunu söyleyeyim. Uykuya daldığınızda bu tür şeylerin rüyasını bile görmemelisiniz. Zira meseleye biraz Freud’ca bakacak olursak, bir kısım rüyaları insanın şuuraltı müktesebatının açığa çıkması olarak değerlendirebiliriz.

Bütün bunlar, Kur’ân ve Sünnet’in temel esaslarından hareketle Hz. Pir’in ortaya koyduğu acz, fakr, şevk ve şükür yolunun gerekleridir. Haddizatında insanın kendini eli hiçbir şeye yetişmeyen bir aciz, hiçbir şeye sahip olmayan bir fakir görmesi bir fazilet değildir, sadece hakikati ve genel durumunu itiraftan ibarettir. Allah karşısındaki konumunu çok iyi belirleyen bir insanın aksi bir düşünceye sahip olması düşünülemez.

Allah’ın sağanak sağanak gelen lütuflarını görebilen, ümitsizliğe düşmez. Her şey O’nun elinde olduğuna, her şey O’ndan geldiğine ve O’na döneceğine göre ben niye yeise düşeyim ki! Halihazırdaki manzara iç karartıcı olabilir. Fakat yolu açan, yol veren, güzergâhları gösteren ve değişik köşe başlarında karşımıza çıkan gulyabanileri bertaraf ederek güzergâh emniyetimizi sağlayan O ise ben niye karamsarlık yaşayayım ki! Verenin de alanın da tekrar verecek olanın da O olduğuna gönülden inanıyorsam niye yeis bataklığında boğulayım ki! Bilakis azmime sarılır ve mesleğin diğer bir esası olan şevk yolunu tutarım.

Yaptığınız işlere şu gözle bakmanızda hiçbir mahzur yok: Allah’ın kaderî bir planı ve senaryosu var. Bizler de birer oyuncu olarak hiç farkına varmadan sahneye sürülüyor, tahrip olmuş ve yıkılmış bir binayı tamir etmekle vazifelendiriliyoruz. Şayet meseleye böyle bakarsanız, bir taraftan, “Allah’a binlerce hamd ü sena olsun ki bizi böyle güzel işlerde istihdam ediyor.” deyip şükre; diğer yandan da “Acaba Allah’ın bizi tavzif ettiği işlerin hakkını verebiliyor muyum, acaba konumumu verimli bir şekilde değerlendirebiliyor muyum?” diyerek muhasebeye yönelirsiniz.

Allah’a ait lütufları sahiplenmek gizli bir şirk ve O’na ait hakları gasp olduğu gibi, bunları görmezden gelmek de nankörlük olur. İkisi de yanlıştır. En doğrusu, sahip olduğumuz lütufların farkında olmak ama bunları tahdis-i nimet mülahazasıyla zikretmek ve “Rabbimize binlerce hamd ü sena olsun ki bizleri böyle güzel işlerde istihdam ediyor.” diyebilmektir.

Fikir İstikameti

Ne var ki daha önce de ifade ettiğimiz gibi bu tür konularda fikir istikametini koruyabilmek hiç de kolay değildir. Bu, ancak doğru yola girme ile mümkündür. Fakat o yola girdikten sonra da doğru yürüme hususiyeti korunamayabilir; zikzaklar yaşanabilir, kaymalar olabilir. Bir şekilde yürünen yolun adabına riayet edilemeyebilir. Nail olunan ilahî lütufların hakkı tam verilemeyebilir. Bunlar neticesinde de şefkat tokatları gelebilir, kulak çekme kabilinden bir kısım belalara maruz kalınabilir. Allah bir kısım zalimleri musallat edebilir. Tehcirler, tehditler, nefiyler, aziller, mağduriyetler, mazlumiyetler, mahkumiyetler, mevkufiyetler, tenkiller yaşanabilir. Eğer bütün bunlara birer şefkat tokadı nazarıyla bakarsak maruz kaldığımız sıkıntılar bizi tevbe, inabe ve evbe ile Rabbimize yönelmeye sevk eder. Rabbimizin razı olmadığı tavır ve davranışlarımız olduysa bunlara bir kere değil bin kere istiğfar ederiz.

Eğer maruz kalınan mağduriyet ve mazlumiyetler bu mülahazalarla değerlendirilirse yaşanan acılar karşısında hissedilen duygular birden bire kin ve nefretten,  mukabele-i bi’l-misil kaide-i zalimanesinden şefkat ve acımaya döner ve tarihin sayfalarına kara bir leke hâlinde kaydedilecek insanlara ancak acınır.

Allah bugüne kadar iman ve Kur’an hizmetine sahip çıkan adanmışlara çok güzel hizmetler yaptırdı. Sahip olunan değerleri dünyanın farklı yerlerinde temsil etme, İslâm’ın dırahşan çehresine saçılan ziftleri kısmen de olsa temizleme, dine karşı oluşmuş önyargıları değiştirme, eğitim ve diyalog vasıtasıyla insanlar arasında barış köprüleri kurma gibi imkânlar verdi. Bugün de aynı yolda yürümeye devam ediliyor. Allah’tan ümidimiz o ki gelecekte de aynı hizmetler katlanarak yapılmaya devam edecek. Şayet yürünen yolun doğruluğundan eminseniz, aleyhinizde propaganda yapan, sizi yürüdüğünüz yoldan alıkoymaya çalışan insanlara acırsınız. Gayretullaha dokunduğu gün Hazreti Mevla’nın zalimlerin iflahını keseceğini bilir, bugün halka cevredenlerin yarın Hakk’ın divanında verecekleri hesabı düşünür ve hallerine acırsınız.

لا جرم أن من يتوكّل على الله ويستعينُ به ويتشبثُ بالسعي والعمل ويستسلمُ للحكمة الإلهية؛ سيحالفه النصر في نهاية المطاف لا محالة، إن لم يكن اليوم فغدًا، وإن لم يكن في الدنيا ففي الآخرة.. لكن الإنسان خُلق عَجولًا، فهو يستعجل الجماليات التي يرغبها والنعم التي وُعِد بها، وإن لم يتحقّق ما يرغبه على الفور يستولِ عليه اليأس والتشاؤم في كثير من الأحيان، بل يصل الأمر إلى أبعد من ذلك إذا كان ضعيف الإيمان، فيقدّم مراد نفسه على مراد ربه، ويستغرق في أفكار لا تُرضي الله سبحانه وتعالى.

إننا نرجو من أعماق قلوبنا أن يغمر الله المؤمنين دائمًا بالألطاف السبحانية والتوجهات الإلهية زخًّا زخًّا، وألا يقطع عنهم مدده الإلهي، ولا يكلهم إلى أنفسهم طرفة عين، فمثل هذا الرجاء ينشأ عن ثقة المؤمن بالله وتطلُّعِه إلى معونته وعنايته؛ وهذه أمورٌ حسنةٌ، والأحسنُ منها أن نجعل المراد الإلهي هو الغاية في كلّ أمورنا، وأن نقدّمه على رغباتنا وأهوائنا؛ فإن اتخاذ مراد الله غايةً لنا في جميع أمورنا هو تعبيرٌ عن احترامنا لحقيقة “رَضِينَا بِاللَّهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلَامِ دِينًا، وَبِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه وسلم نَبِيًّا وَرَسُولًا”^[1].

كم نرجو ونأمل أن تتهلّل وجوه المؤمنين الباكية منذ قرون، وأن ينهلوا هم أيضًا من الرحمة الإلهية مثل السابقين الأولين، وأن ينتهي بأسُهم وشقاؤهم، وأن يجمعوا شملهم ويلملموا شعثهم، وأن يرجع بهم الزمان إلى عهد الخلفاء الراشدين مرة أخرى ولو على مستوى الظلّية، وأن يسود الحق والعدل والحرية وجه البسيطة! هذه هي غايتنا المثلى، فلا بدّ أن نسارع إلى تحقيقها من جهة، وأن نتوسّل إلى الله بالدعاء من جهة أخرى.

لكن قد تتدخّل النفس في مثل هذه الغاية التي تبدو بريئة ومنطقية وعادلة، فلربما ونحن ندعو الله بأن يغمر المسلمين بالتوجهات الإلهية والألطاف السبحانية نجعل للنفس نصيبًا من دعائنا فلا يكون خالصًا لوجه الله الكريم، قد تُغرينا النفسُ والشيطانُ بالأعمال التي نعتقد أننا نفعلها من أجل الله، فلا أمان للنفس بحيَلِها وفخاخها، وكيف نأمن لها وحتى النبي يوسف عليه وعلى نبينا أفضل الصلاة والسلام يقول: ﴿وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ﴾ (سورة يُوسُفَ: 12/53)، معلنًا بذلك أن النفس لا يُوثَق بها ولا يُعتمَد عليها؛ ومن ثم حذارِ أن نثق بأنفسنا، فمن وُكِلَ إلى نفسه هلك وتردّى.

وهذا لا يعني ألا نكشف عن رغبتنا في نفْعِ الإنسانية والأمة المحمدية، لا ريب في أن المؤمن يتمنّى لإخوانه من المسلمين الذين يعتلج في صدورهم الألم منذ قرون أن يتخلّصوا من الآلام التي تعرضوا لها حتى اليوم، ويرجو أن يطلع الفجر وتشرق الشمس لينير عالم المضطهدين والمظلومين والمهجّرين، ويلحّ في الدعاء والتضرع إلى ربه من أجل هذا الأمر، وإنه ليسأل الله ما يسأل؛ ثقةً في سعة رحمة ربه وعظيم فضله، وهو على يقينٍ بأن الله سيستجيب دعاءه يومًا ما، فما من ليل إلا ويعقبه نهار، وما من شتاء إلا ويعقبه ربيع، ومع ذلك لا ينسى أن مراد الله هو الغاية، ولا يتوانى عن انقياده لتجلّيات الله وتصرّفاته سبحانه وتعالى.

ومن هذا المنطلق يجب على الذين كرّسوا أنفسهم لخدمة الإيمان والقرآن على وجه الخصوص أن يجعلوا المراد الإلهي غاية لهم، وأن يعيشوا حياتهم وفق هذا المنهج.. أما بالنسبة للمصدر الوحيد الذي يمكننا من خلاله معرفة مراد الله سبحانه وتعالى فهو الوحي الإلهي؛ أي القرآن الكريم أولًا، ثم السنة النبوية الشريفة..

إن الوظيفة الأهمّ بالنسبة لهؤلاء هي فهم هذه الرسالة الإلهية ومعايشتها وتبليغها للآخرين، فالدنيا بالنظر إلى وجهها الدنيء لا تزن عندهم جناح بعوضة كما ذكر في الحديث^[2]، فما قيمة الدنيا أمام رضا الله ورضوانه ورؤيته والنعيم الأبدي الذي أعده للمؤمنين! ولذلك تراهم يواظبون في دعائهم على قول: “اللهم أشبِع قلوبنا طمأنينةً وشوقًا واشتياقًا إلى لقائك ولقاء حبيبك وأحبائك!”.. وفي رأيي يجب ألا ينشغل الذين عزموا على إقامة صرح أرواحهم على وجه الأرض بشيء آخر سوى هذا الهمّ.

ورغم ذلك يعتقد أهل الدنيا الذين يجهلون نيّتكم الحقيقية وغايتكم السامية أنكم تلهثون وراء عرضٍ دنيوي زائل، ويقولون: عجبًا هل يطمع هؤلاء في السلطة؟! أم يجرون وراء الصيت والشهرة؟! أم يرغبون في حياة مترفة في القصور؟!… إلخ. فلا تحزنوا، وانسِبوا أحكامهم الخاطئة إلى جهلهم، واعذروهم، واسألوا الله الهداية لهم، وفوِّضوا أمرَ مَن ليس لديهم استعدادٌ للهداية إلى الله تعالى، ولا تشغلوا أنفسكم بهم.. المهم هو أن يسير الذين يتبنَّوْن دعوى إعلاء كلمة الله في طريقهم دون أدنى انحراف أو اعوجاج، وأن يجعلوا مراد الله غايةً لهم في كلّ أعمالهم، وحتى ولو تعثّر هؤلاء الذين ضعفت قابلياتهم واستعداداتهم، وساروا في المنعطفات، وتخبطوا يمنة ويسرة في الجداول والتلال؛ فلا بد إلا وأن يأتي يوم ينهضون فيه للسير في طريق سيد الأنام صلى الله عليه وسلم.

^[1] صحيح البخاري: العلم، 29؛ صحيح مسلم: الصيام، 36؛ سنن أبي داود، الأدب، 110.

^[2] “لَوْ كَانَتِ الدُّنْيَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا سَقَى كَافِرًا مِنْهَا شَرْبَةَ مَاءٍ”. (سنن الترمذي، الزهد، 13)

İnsan hayatının en yüksek gayesi, ferdin yükselip ruhuyla bütünleşmesi, “fizik ötesi” aydınlıklara ulaşarak, Yaratıcı’nın esrarına vâkıf olması ve ruhanî zevklere ermesidir. Bu ulvî hedefe doğru kanatlanan ruh, hep mutlu; bu istikamette gösterilen her gayret içlere aydınlık verici ve mübeccel; bu hayatı ele alan insan faziletli ve öyle insanların ülkesi de fazilet beldesidir.

İnsanı, hayvanlardan bir hayvan telâkki eden düşünce, ona en büyük kötülüğü yapmıştır. Bu düşünce, evvelâ fertte yücelme arzusunu yıkmış; onu alıp fazilete götürecek yolların bütününü tıkamış ve insan cemaatlerini, haşarat sürüleri hâline getirerek, onları, kendilerine eğilme, kendilerini kontrol etme idrak ve iradesinden mahrum bırakmıştır. Bu telâkkiye göre, kuvvetlinin zayıfı yok etmesi; mücadele imkânı bulamayanların kahrolup gitmesi gayet tabiî ve zarurîdir. “Natürel seleksiyon”dan alınan bu anlayışın, insan cemaatlerine tatbik edilmesi, hakka hürmet hissini yıkmış; kuvveti azgınlaştırmış ve hürriyet fikrini sınırsızlaştırarak, insanı diğer canlılar seviyesine düşürmüştür. Bu yanlış telâkkiye göre hak, bütün müesseseleriyle kuvvete bağlanmış; kimin bedeni, pençesi, yumruğu kuvvetli, kimin, kalemi, cerbezesi yerinde; kim, ileri gelenlerle münasebet içinde ve varlıklı ise, o haklı görülmüş, alkışlanmış; kim de zayıf, iktidarsız, parasız ve müdâhene bilmiyorsa, hep horlanmış ve küçük görülmüştür. Ve tabiî, bu arada, ruhun kuvveti, hakkın kuvveti, inancın kuvveti hafızalardan silinerek, nesillere unutturulmaya çalışılmıştır. Bu durum ise hakkı ve ehl-i hakkı, mütegallib[1] zalimler karşısında zayıf düşürmüş, dolayısıyla da zillete uğratmıştır. Hele bunun ardından, insan nefsini şaha kaldıran, şahsî haz ve menfaatlere düşkünlük gibi alçaltıcı düşüncelerin ruhları çepeçevre sarması, bu iklim insanını bütün bütün zalimlerin oyuncağı hâline getirmiştir. Artık toplumca, aç kurda karşı sevgi gösterilmekte; o da dönüp bu canlı cenazelerden dişinin kirasını istemektedir.

Geçen asırlarda, zalimlerin konaklarının etrafında, mutluluk araştırma uğruna, zillet gören, horlanan, buna karşılık, zulmü alkışlayan, zalime methiye çekenlerden halkalar teşekkül ediyor; kuvvete tapanlardan kuyruklar oluşuyordu. Daha sonra ise bunların yerine, o güne kadar zulme uğradığını iddia eden ayrı bir güruh; hem de kin ve nefret hissiyle ortaya çıkacak ve “Lânet ile anılan cebâbirenin en küstahına rahmet okutturacaktır.” Bu dönemde de yine kuvvet hâkim, hak ve haklı onun elinde esir… Değişen şey, sadece müstebit bir azınlığın yıkılması ve istibdadın tevzi’ edilmesinden ibarettir…

Eskiden zulüm ve gadrin bir veya birkaç şahıstan gelmesine karşılık, şimdi yığınlar zalimdir. Geçmişin gaddar fertlerinin yerinde, her tarafa yayılmış şebekeler vardır. Artık cemiyet içinde, yaşayan onlar, gülüp eğlenen onlar ve her tarafta neşeli görünen onların uğursuz ve sarhoş çehreleri… Bu toy-düğün içinde mazlumun iniltisini ne duyan, ne de ses veren var!..

Bu hususlar, ne ilk hâlleri, ne de acıklı ve ızdıraplı neticeleriyle bizim dünyamızın görüp bildiği şeyler değildi. Bunlar, hemen bütünüyle ilk defa, hak mefhumunun bilinmediği, hürriyet anlayışının suiistimal edildiği batı toplumu içinde belirdi. Sonra da “sanayi inkılâbı” ve gelişen teknolojinin vesâyâsı altında, dünyanın her tarafına yayıldı. Henüz gelişmemiş ülkelerin, ilme ve tekniğe duydukları aşırı sevgi ve alâka sayesinde, hemen her yerde hüsnü kabul ve misafirperverlik gördü. Böylece ilim ve teknolojiye gösterilen iştiyak, gidip berbat bir “açık kapı” siyasetine incirar[2] etti. Artık, parola sorulmadan, millî bünyeye uyup uymadığına bakılmadan, her şey içeriye alınıyor, her şeye evet deniyordu; tabiî, daha çok da içtimaî bünyeye zararlı olan şeylere… Böyle bir devreden sonradır ki; bu ülkenin insanı, Bavyera çılgınlığı ve Anglosakson ahlâkıyla sarhoş, aldatan aldatana, ezen ezene.. kuvvet, tek söz kesen; hürriyet dillerde pelesenk ve her mefsedetin dayanağı!..

Bu yeni felsefeye göre, tüccar, malını istediği fiyata satmada; ihtikârcı, mevsim kollayıp mal stok etmede; bir kısım kimseler, atalarının fatihler olarak gittikleri ülkelere, bilmem hangi maksat ve gaye için gitmede; her gün biraz daha azgınlaşan ve şirazeden çıkan neşriyat, hem de irfan adına, “lâ-ahlâkîliği”[3] en ücra yerlere kadar götürmede; göze, kulağa hitap eden “yayın organları”yla, düşünce istikameti, din, dil tezyif edilmede; mektep çağındaki gençler, her türlü yüksek duygu ve millî değerleri ezip geçerek “kargaşa”ya pey çekmede; dinî his ve düşünceyi istismar edenler, her mırıldanışlarına karşılık, halktan bir şeyler beklemede ve bir şeyler cerretmede[4] hürdürler ve böyle davranmakta da hem haklı, hem de akıllıdırlar! Ah, bütün mel’anetlere geçit veren hürriyet, sen ne zalimsin!..

Evet, bugün insanlığın büyük bir kısmını kıskacı içine alan bu düşünceye göre, çok hasta celbetme yolunu keşfetmiş bir tabip; haklı-haksız her davayı omuzlayan bir avukat; ilim ahlâkı ve mesuliyet duygusundan mahrum ve çizdiği projelerle sadece kazanmayı düşünen bir mühendis ve mimar; hançeresini, halkın saf duygularını istismarda kullanan ağıtçı sanatkâr; sattığı gıda maddelerini akla hayale gelmedik şekilde bozan ve fakat, müşteri temin etmesini de bilen satıcı; sahte ilaçlarla, halkın sağlığıyla oynayan eczacı; yağı patatesle, sütü su ile karıştıran mandıracı akıllı ve becerikli; buna mukabil, kendi hakkı kadar başkalarının hak ve hürriyetlerine de saygılı olan, fazilet için yaşayan yüksek ruhlar aptal ve muhâkemesiz!..

Temelinde, her şeyin maddeye dayandırıldığı böyle bir dünyada, hakikî insan ve insanî cemaatler yerine, bir hayvan topluluğu, bir cismâniyet ve beden insanlığının ikâme edilmesi, insanî değerler ve hak mefhumunun unutulması tabiî ve kaçınılmaz olur. Oysaki insanlığın mutlu geleceği, hakka gereken değerin verilmesine; onun, bâtılın savletinden kurtarılmasına; hürriyet anlayışının sınırlandırılmasına; düşünenlerin, çalışanların, başkaları için yaşayanların ve hayatlarının meyvelerini milletlerine armağan edip bir garip gibi bu dünyadan göçüp gidenlerin hürriyetlerine arka çıkılıp onların “ilelebet” yaşatılmasıyla mümkün görülmektedir.

Evet, artık bizler, bedenî hazlarının esiri ve alçaltıcı duygularla her gün biraz daha sefilleşen çehreleri görmek istemiyoruz. Bizler, Hakk’a esir olmakla, vicdanında huzura ermiş ve zalimlerin karanlık ve şâibeli işlerinden uzak kalabilmiş, nâsiyesiyle semavî güzellikleri aksettiren, temiz sîmâları görmek istiyoruz. İnanç ve ümidin, hizmet ve sevincin, sevgi ve insanlığın rengârenk birer çizgi hâlinde billûrlaştığı bu çehreleri, mesut ülkenin koruyucu melekleri sayıyor ve alkışlıyoruz.

Sonsuzluğa doğru aka aka durulmuş, tali’ine şükran hisleriyle tebessüm eden ve deryada mâhînin, sahrada âhûnun diliyle bütün güzelliklerin kaynağı Yaratıcı’yı araştırıp soran, ebed bezmiyle kendinden geçmiş bu hakikat erleri ne mübecceldirler!..

[1]   Mütegallip: Zorba. Hak ve hukuka hürmet etmeden geçinen.

[2]   İncirar: Bir neticeye doğru çekilerek sona erme.

[3]   Lâ-ahlâkîlik: Ahlâk dışı bir anlayış.

[4]   Cerretme: Para toplamak.

***

Not: Bu hafta mescidimizde okunan Cuma Hutbesi, Muhterem Hocamızın Sızıntı Dergisi Mayıs 1983 sayısı için kaleme aldığı makaledir.

Bugün mescidimizde cuma hutbesinin sonunda depremzede kardeşlerimiz için dua edildi ve namazdan sonra vefat edenler için gıyabi cenaze namazı kılındı.

Cuma günü hürmetine dualarımızın kabulünü diliyoruz. Miraç Kandili’ni bu elim hadiselerden sıyrılıp milletçe huzurlu günlere urûca vesile kılmasını Rabbimizden niyaz ediyoruz.Bugün mescidimizde cuma hutbesinin sonunda depremzede kardeşlerimiz için dua edildi ve namazdan sonra vefat edenler için gıyabi cenaze namazı kılındı.

Muhterem M. Fethullah Gülen Hocaefendi kitap teliflerinden depremzedeler için bağışta bulundu ve imkanı olan herkesi bu yardım seferberliğine katkıda bulunmaya davet etti.

Yıllar var hasret kaderimiz oldu. Bulunduğumuz yerde kalmaya hâlimiz müsait değil. Çırpınıp duruyoruz çaresizlik içinde. Dört bir yandan kuşatılmış gibiyiz ve düşürülmek istenen bir kaledekilerin heyecanını yaşıyoruz. İçte-dışta ihanet düşünceleri diz boyu; vefa beklediğimiz sinelerde kin, nefret ve hıyanet. Düşmanlık duygularıyla esirip duranların adedini Allah bilir; vefasız dostların sayısı ise ondan daha az değil. Hakk’ın gazabına çarpılıp rahmetinden mahrum kalma endişesi bazıları için ürperten bir his. Duygu, düşünce istikametini koruyamama, sürekli hâlden hâle girip durma ve bir kısım olumsuzluklar fasit dairesi içinde telâş yaşama her günkü hâlimiz. Ne mehâbet hissi, ne mehâfet duygusu, öldüren bir korku ile tir tir titriyor ve iç içe panikler yaşıyoruz. İnançlarımız zayıf; mârifetten hiç haberimiz yok; sağlam itikadın, mârifetle inkişaf eden imanın gücünden ne anladığımız belirsiz.

Ey Rab, gizli açık hâlimiz bu.. ve hâl-i pürmelâlimiz sana ayân; gaye, düşünce ve iç hesaplarımıza da Sen nigehbansın; bilirsin ne yapıp ne düşündüğümüzü. Ne yaptıklarımız ele alınacak gibi ne de düşündüklerimiz. Her yanımızda bir sürü yara-bere, muzmerâtımız ise mesâvi defterlerimiz gibi kapkara. İktidar ve iradelerimiz Sana emanet. Çaresizliğimiz her hâlimizden belli. Her zaman iç içe hayretler yaşıyor ve bir türlü isabetli karar veremiyoruz. Yaptıklarımız sadece bizim ve bugünün değil, bütün bir tarihin yüzünü karartacak kadar çirkin ve olabildiğine geniş alanlı. Hâlimiz, mazimizle mukayese edilince simsiyah ve gelecek adına ümitlerimizi alıp götürecek kadar da belirsiz, bulaşık ve iç bulandıracak mahiyette. Yürüdüğümüz yollar yürünür gibi değil. Yol dediklerimiz patikadan farksız. Önümüzde bir sürü kapı; kapılar kapalı ve arkalarında da sürgü var. Varılacak nokta bilmem kaç konak ötede. Dertlerimiz en güçlü bedenleri bile yere serecek kadar amansız ve müzmin; sıkıntılarımız en uzun solukları kesecek ölçüde ciddî ve kronik. Öyle gurbetler yaşıyoruz ki emsali görülmemiş. Öyle hasretlerle kıvrım kıvrımız ki, benzeri sebkat etmemiş. Bir sürü garipleriz, bakmıyor kimse yüzümüze; âcizleriz yok elden tutanımız. Canımız çıkacak şekilde dört bir yandan sıkıştırılmış gibi bir hâlimiz var. Yakın kabul ettiklerimiz katmerli bir vefasızlık içindeler ki düşmanların kinini, nefretini aşkın; düşmanın iftirası, isnadı, tazyiki lütfedilecek sabra kalmış. Birbirimize karşı duyduğumuz kin, nefret, haset ve hazımsızlık vahşilerin vahşeti seviyesinde. Her olumsuzluk bizi bulunduğumuz noktadan aşağıya doğru çekiyor; kendimize takılıyor ve sürekli irtifa kaybediyoruz.

Ey Rab! Tam yolda değiliz; “dâllîn”den sayılmayacağımızı ümit ederim. Zihnî, fikrî, ruhî boşluklar içinde bulunduğumuz muhakkak. Anlayış ve düşünce fakirleri olduğumuzda ise hiç şüphe yok. Kendi iç dünyamızla ayakta durduğumuz söylenemez. Fakr ve cehaletlerimizin yanında hele bir de tefrika zaafımız var ki hiç sorma.. Senin ölçü ve kıstasların muvacehesinde günahlarımız, tarihin en günahkârlarını arattıracak seviyede. Maruz kaldığımız musibetler, helâk olmuş kavimlerin başlarına gelenlere denk. Bütün bunlardan bir şey anlamayanlar serâzad ve çakırkeyf; anlayanların hüznü, kederi ise yürekleri çatlatacak ölçüde. Gelip gelip kendi ürettiğimiz problemlere takılıyor; yapalım derken yıkıyor ve kendi enkazımız altında kalıyoruz. Kötülük düşüncesine bağlı meyillerimiz tabiatımız hâline gelmiş ve olabildiğine azgın; iradelerimiz çelimsiz, yüreklerimiz de bomboş. Dertmend olanların his dünyaları perişan, sineleri çatlayacak gibi, duyguları feveranda, ama hepsi de çaresizlik içinde ve suskunluk murâkabesi yaşıyor: Hiddetlerini yutkunarak geçiştiriyor, öfkelerini “lâ havle”lerle atmaya çalışıyor ve ufku görünmez, upuzun karanlık bir vetirenin düşe kalka yolcuları olarak düşerken “of” ediyor, kalkınca da sabır taşlarını bile çatlatacak yeni bir beklentiye giriyorlar.

Yıllar var, hep başkalarına bağlanıp kaldık ve affedilmeyen bir sürü günahlar işledik; Seni tanımama, kendimizi bilememe, dine vefasızlık, millet ruhuna da saygısızlıkta bulunma günahı. Oysaki Seni söylemeyen her şeyi unutmaya, Sana saygısızlık edenlerin üstüne bir çizgi çekmeye vicdanî ahd ü peymanımız vardı. Öyle davranamayıp ruhumuzun bütün kaidelerini yıktık; maddî-mânevî dünyamızın şeklini değiştirdik; millî ve dinî hayatımızın âhengini bozduk; derken bütün değerlerimiz bağı kopmuş tespih taneleri gibi sağa-sola saçılıp gitti. Kendi özümüzü inkâr ettik. Birer materyalist, natüralist mukallidi hâline geldik. Hevâ-yı nefsimize uyduk, akla hayale gelmeyecek hatalar işledik. Hatalarımızı sezemedik, günahlarımızı göremedik ve durumumuzun vahametini değerlendirerek bir türlü Sana yönelemedik.

Meçhul bir rıhtımdan yanlışa açılmamız üzerinden yıllar ve yıllar geçti. Bulunduğumuz yerden uzaklaştık, ama mevhum hedefe de asla ulaşamadık; sürüm sürüm yollardayız; ne dizimizde derman kaldı ne iradelerimizde fer. Azimlerimiz iki büklüm; kanatlarımız kırık; yol-iz bilmezlerin gurbet, hayret ve dehşeti içinde “Bir kapı” deyip inliyor ve vicdanlarımızda “Siz mi geldiniz?” şeklinde değerlendireceğimiz bir emare ve bir işaretin yankılanacağı “eşref saati” bekliyoruz. Beklerken de yer yer ettiklerimiz karşımıza dikiliyor ve tam ümitlendiğimiz bir sırada kendi kendimize: “Nerede o mazhariyet nerede siz?” diye mırıldanıyor; bir kere daha sendeliyoruz.

Ey Yüce Dost, seneler var ışığına hasret gidiyoruz ve kopkoyu bir gölgedeyiz; ne simalarımızda renk kaldı, ne düşüncelerimizde hayat. Kendi vehimlerimizin cinnetini yaşıyor ve sürekli kendi kendimizi mıncıklıyoruz. İki büklümüz, harekete geçip doğrulamıyor ve bir türlü beklenen yenilenmeyi gerçekleştiremiyoruz. Ektiklerimizi küfür fırtınaları tehdit ediyor. Yeşeren düşüncelerimiz nifak rüzgârlarının baskısı altında. Bir türlü ayaklarımız üzerinde duramıyor, bir türlü tevhid-i kıbleye muvaffak olamıyor ve bir türlü zihnî, fikrî teşevvüşten, ikilemden kurtulamıyoruz. Bir sürü başıboşlar hâline geldik; bu hâlimizle İslâm’ın çehresini karartıyor; çevremizdeki mütereddit ve mütehayyirleri de şüphelere sevk ediyoruz. Konuştuğumuz sözler, kalb ve kafa izdivacından doğmuş nesebi sahih beyanlar değil; yazıp-çizdiklerimize gönüllerimizin sesi diyemeyeceğim. Her hâlimizde ayrı bir ukalâlık ve iddia nümâyan. Çoğu hareketlerimiz mele-i a’lânın sakinlerini utandırmaya karşılık şeytanları sevindirecek mahiyette. Affına sığındık, bize nezdinden bir ışık gönder ve zulmetlerin oyununu boz ve bir Süleyman lütfeyle ki çevremizi saran bütün şeytanları zincire vursun.

İfritten bir devirdeyiz; dinde tahripler yaşıyoruz ki emsali görülmemiş. Milliyet düşüncesi en talihsiz yorumlar ağında olabildiğine derbeder; mânâ köklerimiz, insafsız hasımların darbeleri yanında vefasız dostların ihanetiyle de paramparça. Selâmet-i kalb ve istirahat-ı ruh isteyenler “Yâ mahşer” deyip uykuya çekilmiş; mânâya bağlı görünenlerse rüyalarla teselli olma peşinde; uyurgezerlerin haddi hesabı yok. Her yerde bir sürü günah işleyen arsız, bir sürü de bu arsızlığı seyreden hissiz var. Günahkâr tevbe bilmiyor, seyredenlerden de samimî bir ses yükselmiyor.

Senin yolundan ayrı düştüğümüz günden itibaren, bizi biz yapan bütün değerleri de bir bir yitirdik; yitirdik iman yolunu, İslâm’ın getirdiklerini, Cennet’e yürüme üslûbunu.. sonra da dağılıp döküldük ve ayaklar altında pâyimal olduk. Düşüncelerimizde boşluk, sözlerimizde tutarsızlık, tedbirlerimizde kararsızlık her hâlimizle âdeta bir sevimsizler topluluğu hâline geldik. Şimdilerde, her şey o denli alt-üst oldu ki, inayetin olmazsa Mehdi bile gelse bu işler düzelecek gibi görünmüyor…

Senden uzaklaşalı asırlar oldu; çok kapı tokmağı tıklattık, çok kimseye müracaat ettik. Perişaniyetimizi görecek, dertlerimize derman olacak kimse çıkmadı. Kaçkın olmanın hicabıyla beraber kimsesizliğin sefaletiyle de hep kıvranıp durduk; ama dahasına takatimiz kalmadı. Biraz da ıztırarların evirip-çevirmesiyle şu anda boynumuzda kulluk tasması huzurunda el-pençeyiz. Ben şimdilerde dahi Seni tam anladığımızı ve dergâhına gönülden yöneldiğimizi söyleyemeyeceğim –dergâhın uludur, kıtmir kulundur–. Anlayıp yönelebilseydik her şeyi hâle bağlar ve “hâlimiz ayan” der sükûtla içimizi dökerdik. Ama, mücrim de olsak, rahmetinin enginliğine çağıran Sen, günahkârların affına ferman çıkaran da Sensin. Dua adına konuşmamıza müsaaden olmasaydı, böyle bir teveccühe yeltenemez ve huzurunda içimizi dökme saygısızlığında bulunmazdık…

Ey Yüce Yaratıcı, bunca zaman yâd ellerde dolaşıp yabancılık yaşadıktan sonra sırtımızda yılların vebali, perişan bir dil, kırık bir kol ve kanatla nihayet kapına yöneldik –ben öyle sanabilirim– bir yandan mahcubiyet yaşarken bir yandan da Sana dönmüş olmanın sevinci içindeyiz. Huzuruna nasıl gelirsek gelelim gönüllerimiz Seni bulmanın heyecanıyla çarpıyor ve nabızlarımız da ümitlerimizin ritmiyle atıyor. İşte böyle bir ruh hâletiyle bütün duygularımızı Senin hakkındaki reca ve beklentilerimize bağlayarak “Meded ey keremler kânı, kaçkınları affet, ihtiyaçları zaruret kertesinde rahmete muhtaç olanları affet.” deyip inliyoruz.

Yeis ümitlerimize çelme takma peşinde, düşüncelerimiz plânsızlığın cenderesinde ve hemen hepimiz müterakim ihmallerin doğurduğu bir çaresizlik içindeyiz. “Kimsemiz yok” diyemem; çünkü Sen varsın; tamamen nâçar kaldığımızı söyleyemem; zira Sen çaresizlerin çaresisin. Ey sevgisi bütün sevgilerin önünde Sultanlar Sultanı, bizi bir kere daha yakınlığına kabul buyur ve Senden hususî iltifat bekleyenleri kendi uzaklıklarıyla baş başa bırakma; bırakıp hicranla yakma. Bizden önce de binler-yüz binler kaçak yaşadı; sonra döndü bunlardan bazıları Senin merhametine el açtı; el açtı ve başını eşiğine koyup gözyaşlarıyla içini sadece Sana döktü. Sen de onların hepsini şefkat kurnalarında arındırdın, sonra da alıp hususî sıyanetinde barındırdın. Bunca yıl sonra bizler de, durmuş kapında Senin kulların olduğumuzu mırıldanıyor, iltifatta bulunup kabul ettiklerine teveccüh buyurduğun gibi bize de bir kapı aralayıp “Geçin içeriye” diyeceğin anı intizar ediyoruz.

Senin kapına yönelmek, gözden günahları, gönülden pasları silmenin biricik yoludur. Kapına yönelen mücrimleri sevgi ve merhametine konuk etmek Senin usûlündür. Sana yönelirken yol zâd u zahiresini ve kapına dayanıp durma iradesini de yine Senden bekliyoruz. İradelerimize fer, sinelerimize genişlik lütfederek bu uzun maratonu yüzümüzün akıyla bitirmeye bizi muvaffak eyle. Böyle bir lütuf yıllardan beri süregelen bir upuzun geceyi gündüzlere çevirecek ve bize hayatın görülüp duyulması gereken öbür yüzünü de gösterecektir. İsyanlarımız dağlar azametinde, kulluğumuz ölçülere gelmeyecek kadar küçük; ama Sen istersen damlayı derya, zerreyi güneş ve hiçleri de cihan değer seviyelere yükseltebilirsin. Senin rahmet kazanındaki bir damla Sultan Süleymanların bütün hazinelerinden daha değerlidir. Bütün varlık Senin cömertliğin sayesinde her istediğini rahatlıkla bulabilmektedir. Küçük bir teveccühün bütün dilencileri sultanlar seviyesine yükseltmeye yeter. Şimdi aç hazinelerinin kapısını ki dünya hükümdarlarının gözleri servet görsün; saç kendi bağının güllerini ki her taraf ıtriyat çarşısına dönsün. Gönüllerimiz, rahmetinin gazabına sebkat ettiği mülâhazasıyla çarpıyor, gözlerimiz bir ışık beklentisiyle açılıp kapanıyor. Devrildiğimiz ve bize ait her şeyi de devirdiğimiz günden beri bizi kaldırıp eski konumumuza yükseltecek inayetinin tecellî edeceği ümidi olmasaydı, asla ayakta kalamazdık.

Senden uzaklık her şeyimizi alıp götürdü; düşüncelerimiz ufuksuzluğa takılıp kaldı. Akıllarımız her gün ayrı bir fantezinin peşinde ve hezeyandan hezeyana koşup durdu. Kalblerimiz kendi özlerine rağmen karardı ve simsiyah kesildi; canlarımız gırtlakta, başımızı kapının eşiğine koyuyor Senden yeni bir diriliş dileniyoruz. Sergerdanlığımız riayetine bir çağrı, tutarsızlığımız irade ve kudretine bir davetiye, yalnızlık ve gurbetimiz himayene bir sığınma dileğidir; bizi maiyyetine yükselt ve yakınlığınla şereflendir.

Ey Merhametliler Merhametlisi, hâlimizi sadece Sana açıyor, içimizi yalnız Sana döküyor ve son bir kere daha en içten iniltilerle engin rahmetinin kapısını tıklatıyoruz; tıklatıyor ve “Meded ey Kafile-sâlâr-ı rusül huz biyedî.!” diyoruz. Meded ey gizli açık her hâlimizi bilen.! Meded ey hayat ve kaderimize hükmeden.! Meded ey ilk kapı ve ilk-son mercî; Senden ayrı düştüğümüz şu meş’um dönemde hiç kimse imdadımıza koşmadı; feryadımızı duyup şefkatle el uzatan da olmadı; hep hicranla inledik ve hasretle yutkunup durduk. Eyyub’a hayatın ırmağının çağı göründüğü, Yakub’a Yusuf’un gömleğinden kokular gelip ulaştığı şu günlerde, tıpkı o hasretkeş Nebi gibi tasamızı, dağınıklığımızı Sana arz ediyor ve rahmetinin ihtizazını bekliyoruz.

Aslında, herkesin kapılarını yüzümüze kapadığı ve çığlıklarımıza kulaklarını tıkadığı dönemlerde dahi, Senin kapıların müracaat eden herkese açık, lütuf ve ihsanların sağanak sağanak, teveccühlerin de başımızın üzerindeydi.. yoldan çıkan biz, yolsuzluk yaşayan biz, ufkumuzu karartan da bizdik.. ey bizi hiçbir zaman terk etmeyen Rabbimiz, şu renk atmış simalarımıza, şu tekleyen nabızlarımıza, şu ritmi bozulmuş kalblerimize ve şu yürekler acısı hâlimize merhamet buyur da, içinde bulunduğumuz kahredici şu sıkıntılardan bir çıkış yolu göster ve dirilmemize izin ver.. çaresizlikle kıvranırken dahi ümitle çarpan sinelerimize, yaşlarla dolan gözlerimize, hacâletle kızaran yüzlerimize şefkatle teveccüh buyur, bir kez daha kapı kullarını bağışla…

Problemlerimizin bütün bütün çözülmez bir hâl aldığı, işlerimizin her gün biraz daha çetrefilleştiği, yapma teşebbüslerimizin bile yıkımlara sebebiyet verdiği ve iç içe yanlışlıklar ağına takılıp kaldığımız bir kapkara zamanda ey her hâlimize nigehban olan Efendimiz, ruhlarımıza, Zâtına sığınma ihtiyacını tam duyur, gönüllerimizi yakarış hissiyle coştur; solgun ve tadı-tuzu kalmamış dualarımızı hususî teveccühlerinle renklendirerek onları kabul ufkuna ulaştır. Âcizlere, fakirlere, muhtaçlara ve ihtiyaçları zaruret çizgisinde bulunanlara iltifatın türünden bizleri de teveccühlerinle sevindir. Ve bu bîçarelere çare ol. Kurtuluşumuz Senin hususî iltifatına kalmış; ümidimiz Sensin, beklentilerimiz de Sendendir.

Hatalarımız bütün denizleri kirletecek kadar cesim ve ürpertici; Sana karşı tavırlarımız mahvolmuş kavimlerin hâllerinden birkaç kadem daha ileri; kalbî, ruhî hastalıklarımız cüzzamdan, kanserden daha amansız; dertlerimizi dergâhına açıyor, dermanı da Senden ümit ediyoruz. Sen kimsesizler kimsesi ve bizlerin melceisin. Senden başka ilâh yok ki ona el açıp yalvaralım. Kapından gayri kapı yok ki varıp ona dayanalım. Senden başka sığınak bilmiyor, Senden başka güç ve kuvvet de tanımıyoruz. Gören, bilen, duyan sadece Sensin; aç ufkumuzu ve bize kendimiz olma idrakini lütfeyle. Amellerimizi ihlâsla derinleştir ve ümitlerimizi de ye’sin insafsızlığına bırakma…

***

Not: Bu hafta mescidimizde okunan Cuma Hutbesi, Muhterem Hocamızın Sızıntı Dergisi Haziran 2001 sayısı için kaleme aldığı makaledir.

Vefadan hareketle Muhterem Hocamız Hulusi ağabey ile ilgili hatıralarını zikrettiler. Akabinde atmosferin muktezası bir tablo olarak merhum Ali Kervancı ağabey ve merhume refikası Necla Kervancı ablamız için şahidelerine dörtlük yazdılar.

Allah’a güvenen, sa’ye sarılan, hikmete râm olan kimseler işin sonunda mutlaka zaferyâb olurlar. Bugün olmasa yarın, burada olmasa ötede olurlar. Ne var ki insanoğlu aceleci bir fıtrata sahip olduğu için arzu ettiği güzelliklerin hemen gerçekleşmesini, vaat edilen nimetlerin hemen gelmesini arzu eder. Bu olmayınca da çoğu zaman ümitsizlik ve karamsarlığa düşer. Eğer imanı kuvvetli değilse kendi muradını ilâhî muradın önüne geçirerek Allah’ın hoşnut olmayacağı duygu ve düşüncelere girer.

Gönlümüz ister ki Cenab-ı Hakk’ın eltaf-ı sübhaniyesi ve teveccühat-ı ilâhiyesi müminlerin başlarından aşağıya her daim sağanak sağanak boşalıp dursun. İlâhî yardım her zaman onlarla birlikte olsun, Cenab-ı Hak onları hiç boş ve yalnız bırakmasın. Bu tür düşünceler bir mümin olarak insanın Allah’a güvenmesinin, yardım ve inayeti O’ndan beklemesinin bir neticesidir ve bunda hiçbir mahzur yoktur. Yeter ki her işte murad-ı ilâhîyi esas alalım, onu her zaman kendi arzu ve isteklerimizin önünde ve üstünde tutalım. Her işimizde murad-ı sübhaniyi esas almak, “Rab olarak Allah’tan, din olarak İslâm’dan, nebi olarak Hz. Muhammed’den razı ve hoşnuduz.” hakikatine saygının bir ifadesidir.

Ne kadar arzu ederiz ki birkaç asırdan beri ağlayan müminlerin yüzleri gülsün. Onlar da sabikun-u evvelin gibi rahmet-i ilâhiyeden istifade etsinler. Yaşadıkları perişaniyet son bulsun, yeniden derlenip toparlansınlar. Asliyet planında olmasa bile en azından zılliyet planında Raşit Halifeler dönemi bir kere daha yaşansın. Yeryüzünde hak, adalet, hürriyet bir kere daha hâkim olsun. Bunları birer gaye-i hayal görür, bir taraftan bunları tahakkuk ettirme adına koşturur durur, diğer yandan da dua dua Allah’a yalvarırız.

Ne var ki oldukça masum, haklı ve yerinde görünen bu tür taleplerimizin içinde bile nefsin karıştırdığı şeyler olabilir. “Cenab-ı Hakk’ın teveccühü sağanak sağanak Müslümanların başından aşağıya yağsın.” derken bile nefsimize hisse çıkarıyor olabiliriz. Allah için yaptığımızı düşündüğümüz amellerin içinde bile nefis ve şeytanın bir dürtüsü bulunabilir. Onların hile ve tuzaklarından emin değiliz. Nasıl olabiliriz ki koca Yusuf Nebi bile, “Nefsimi temize çıkarmıyorum. Şüphesiz ki nefis kötülüğü emredicidir.” demiş, nefse itimat edilemeyeceğini söylemiştir. Bu yüzden nefisten emin olmamak lazım. Nefsinden emin olan kendi emniyetini yitirmiş olur.

Bu demek değildir ki ümmet-i Muhammed ve insanlık adına kendi muradımızı ortaya koymayalım. Elbette bir mümin, iki üç asırdan beri sineleri ızdırap içinde kıvranıp duran Müslümanların bugüne kadar maruz kaldıkları sıkıntılardan sıyrılmalarını arzu eder. İster ki mağdur (gadre uğramış), mazlum (zulüm görmüş) ve mehcurların (tehcire maruz kalmış) dünyasında da şafaklar sökün etsin, güneşler doğsun. Bu konuda Allah’a yalvarıp yakarır. Allah’ın rahmetinin genişliğine, fazlının enginliğine güvenerek istediğini O’ndan ister. Bu isteklerinin bir gün kabul olacağına, kışın ardından bir bahar geleceğine gönülden inanır. Fakat Allah’ın muradının esas olduğunu da unutmaz, O’nun tecelli ve tasarruflarına saygıda kusur etmez.

Özellikle kendilerini iman ve Kur’ân davasına adamış kimselerin murad-ı ilâhiyi esas almaları ve bu istikamette bir ömür geçirmeleri gerekir. Allah’ın muradını öğrenebileceğimiz yegâne kaynak ise vahy-i ilahîdir, yani en başta Kur’ân-ı Kerim sonra da Sünnet-i Seniyye’dir. Onlar için bu ilahî mesajı anlamaktan, yaşamaktan ve başkalarına ulaştırmaktan daha önemli bir vazife yoktur. Bir hadis-i şerifte de ifade edildiği gibi onlar dünyaya, fena yüzüne bakan cihetiyle sinek kanadı kadar ehemmiyet vermezler. Cenab-ı Hakk’ın rızası, rıdvanı, rü’yeti ve vaat ettiği ebedi saadet karşısında dünyanın ne kıymeti olabilir ki! Bu sebeple onlar dualarında sürekli, “Allah’ım Sana mülaki olmaya, Habibine mülaki olmaya, sevdiklerine mülaki olmaya gönüllerimizi aşk u iştiyakla doldur, itminana ulaştır.” der inlerler. Kanaatimce kendi ruh abidelerini yeryüzünde bir kere daha ikame etmeye azmetmiş insanların bundan başka bir derdi olmamalıdır.

Bununla birlikte dünyaya perestiş eden insanlar, sizin gerçek niyetinizi, ne arkasında koştuğunuzu bilemediklerinden, sizin de kendileri gibi dünyalık arkasından koştuğunuzu zannedebilirler. Acaba bunların yönetimde gözleri mi var, acaba bunlar şan u şöhret peşinden mi koşuyor, acaba bunlar saraylarda rahat bir yaşam mı arzuluyor vs. diyebilirler. Onların bu tür yanlış değerlendirmelerini cehaletlerine verin ve mazur görün onları. Hatta Allah’tan onlar için de hidayet temennisinde bulunun; hidayete kabiliyeti olmayanları da O’na havale edin. Meşgul olmayın onlarla. Önemli olan, i’la-i kelimetullah davasına sahip çıkan insanların en küçük bir zikzak çizmeden kendi güzergahlarında yürümeye, her işlerinde murad-ı ilâhîyi esas almaya devam etmeleridir. Bilemeyiz, bütün bütün istidat ve kabiliyetleri körelmemiş insanlar bir dönem sağda solda yalpalasalar, patikalarda yürüseler, dere tepelerde düşe kalka emekleseler de bir gün dönüp gelir ve Hazreti Ruh-u Seyyidü’l-Enâm’ın güzergahında yürümeye başlarlar.

سؤال: يَذكر الأستاذ بديع الزمان أن ليلةَ الرغائب هي بداية الترقي المعنوي للحبيب المصطفى صلى الله عليه وسلم، وليلة المعراج هي عنوان وصوله إلى القمة؛ فما أهمية ليلة الرغائب انطلاقًا من هذه العبارة؟

الجواب: ربما توصَّل الأستاذ بديع الزمان إلى هذه الاستنتاجات بما صحّ كشفًا ومشاهدةً معنوية عنده.. وقد نجد صعوبة في فهم هذا المغزى ومناسبتِه وتخريجه.. لقد ذكرت بعض المصادر أن السيدة آمنة حملت به صلى الله عليه وسلم في تلك الليلة، غير أن قولًا كهذا غير صحيح، بالنظر إلى اليوم الذي شرَّف فيه رسولنا صلى الله عليه وسلم العالمَ، وقد قال بعض العلماء الذين فطنوا إلى هذا الخطإ التاريخي: إن السيدة آمنة ربما أدركت في تلك الليلة أنها حملت بالنبي صلى الله عليه وسلم، لكن ليس لدينا أية رواية صحيحة تؤكّد ذلك.

 وانطلاقًا من كلام الأستاذ بديع الزمان، يمكننا أن نفهم الموضوع على النحو التالي: إن نبيّنا صلى الله عليه وسلم قد بدأ في تلك الليلة رحلته إلى الله تعالى رغبةً منه في الحق تعالى، وتجهز للنبوة، وسلك السبيل الذي يجهّزه للمعراج، ويمكن أيضًا اعتبار ترقّي سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم -باعتبار حياته المعنوية والروحية- بمثابة ميلاده الثاني بمعنى من المعاني، وقد استفاد نبينا صلى الله عليه وسلم من المؤهلات الكامنة التي يمتلكها بتوجيهات الله وإرشاداته، ووصل إلى مستويات في العبودية لدرجة أنه كُوفئ بالمعراج ثمرة لعبوديته.. والحقيقة أنه ما كانت هناك ليلة “الرغائب” ولا “البراءة” -النصف من شعبان-، ولا “القدر” قبل البعثة أو في مطلع الإسلام، لقد تحددت هذه الليالي بعد تشريع الأحكام الدينية، لكن ربما تزامنت بعض الأحداث المهمة مع هذه الليالي.

وعند النظر إلى الأمر بشكل عام يتبيّن أن هناك روايات مختلفة عن فضل الأشهر الثلاثة: رجب وشعبان ورمضان.. ويوجد في كل شهر من هذه الأشهر أيام وليالٍ مباركة، فالجمعة الأولى من رجب المبارك هي ليلة الرغائب، أما الليلة السابعة والعشرون منه فهي ليلة المعراج، وفي وسط شعبان تأتي ليلة النصف من شعبان أو ليلة البراءة، وفي أواخر رمضان المبارك تأتي ليلة القدر. بالإضافة إلى ذلك، هناك ليلةٌ أخرى مهمّة أيضًا بالنسبة لنا، ألا وهي الليلة الثانية عشرة من شهر ربيع الأول، ليلة المولد النبوي الشريف، فقد ظل المسلمون يحتفلون -منذ عصور طويلة- بهذه الليلة التي تحقق فيها الميلاد المبارك، وشرَّفَ مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم العالم، وذلك عبر قراءة الابتهالات الخاصة بالمولد والصلاة والسلام عليه وإقامة برامج وأنشطة مختلفة.. ومع أن ليلة المولد -التي شرَّفَ فيها النورُ الخالدُ عالمَنا- لا تشتهر بالاعتكاف والأدعية والطقوس الخاصة إلا أنه يمكن اعتبارها عيدًا بالنسبة للمسلمين.

وعودًا على كلام الأستاذ بديع الزمان مجدّدًا، فإنه أكد على قيمة هذه الليالي من خلال التعبير عن الفضائل التي نالها نبيُّنا صلى الله عليه وسلم فيها، وهذا يعني أن ليلةَ الرغائب لها أهميّة مختلفة عن بقية الليالي من حيثُ الزمن، فثمّة ألطافٌ خاصّةٌ من الحق تعالى تتجلّى في أوقاتٍ معيّنة، فتجدُ ما يمنحُه الحقُّ تعالى من الثواب على عملٍ ما في الأوقات العادية يُضاعفه فيها عشرةَ أو مائةَ أو ألفَ ضِعفٍ، فهذه الأوقات المباركة تزيد العبادة وتباركها، إلا أن ذلك يختلِفُ من شخصٍ لآخر بحسب الاستعداد والجاهزية.

نعم، إن الأشهر الثلاثة، وخاصة شهر رمضان، وكذلك ليلة الرغائب والمعراج والبراءة والقدر تُكسب العبادات والطاعات عمقًا مختلفًا؛ فيُمْنُ الظَّرْفِ وبركَتُه ينعكسان على المظروف، ويمكننا أن نوضّح فضيلة هذه الأوقات بأرض وفيّة وشديدة الخصوبة، والبذور التي أُلقيت في صدرها تعطي سبعَ وربما سبعين سنبلة، كذلك العبادات المؤداة لله تعالى، فالقرآن يَعِد بمنح عشر أمثال لكل عمل صالح^[1]، ولكن تخيلوا أرضًا كهذه تشبه أرض الجنة، ألقوا فيها أي شيء؛ فإنه ينمو ليصبح سنبلة على الفور ويُثمر.. وربما تخرج آلاف السنابل من كل بذرة، هكذا يمكننا أن نشبّه الأعمال التي تؤدّى في هذه الأيام والليالي المباركة بهذا المثال.

وبما أن الله عز وجل يتوجه إلى عباده في هذه الأيام والليالي المباركة توجُّهًا غير عادي، ويتضاعف أجر العبادات من واحد إلى ألف، فإن الواجب على المسلمين هو أن يستثمروا تلك الأوقات المباركة على أفضل وجهٍ وبشكل مثمِرٍ، ويملؤوا حقائبهم خلال هذه الفرص، لا سيما أن التضحية بالنوم في سبيل إحياء تلك الليالي لها أهمية خاصة.

وعلى الرغم من كثرة الكتب والمؤلَّفات عن فضائل الأيام والليالي المباركة واشتهار بعض الصلوات الخاصة بليلة الرغائب؛ إلا أنه لا توجد عبادة خاصة بهذه الليلة في الأحاديث الصحيحة.. ومع ذلك ينبغي للإنسان أن يصلي، ويتضرع إلى الله تعالى بالدعاء قدر استطاعته في هذه الليلة، حيث تستحب الأعمال الصالحة ويُضاعف ثوابها في الآخرة، فهذه الليالي فرصة عظيمة لاتحاد الدعوات.. وإذا اعتبر المؤمنون هذه الليالي فرصًا مهمة، ورفعوا أيديهم معًا إلى رب العالمين، وسجدوا، ودعوا الله وهم يذرفون الدموع خوفًا وخشية وطمعًا، فإن الله يستجيب لهم تلك الدعوات.

كما أنه من الأهمية بمكانٍ التوسّل والتضرّع إلى الله من أجل دفع البلايا التي تتعرّض لها الأمة المحمّديّة بصفةٍ خاصّة، وقد يطلب البعض أمورًا خاصّة لأنفسهم، ومن ذلك على سبيل المثال، أنهم قد يطلبون من الله بيتًا دافئًا، أو ولدًا صالحًا، أو خيرات دنيويّة؛ فيقول بعضهم: “اللهم هبني شاة، فأحلبها كلّ يوم، وهبني دجاجتين، فآخذ بيضهما”، وهؤلاء لا يمكن انتقادهم، إذ إنّ كلَّ شخصٍ يطلب وفقًا لهمته، ويطلب البعض ألا يقع في جهنم، وأن يصل إلى نعيم الجنة، وأن ينال شفاعة سيدنا محمد عليه الصلاة والسلام.. نعم، لا ينبغي تجاهُلُ هذه المطالب أيضًا، لكن هناك من لا يملك شيئًا من متاع الدنيا، وربما أنه يعيش بملابس مرقعّةٍ رثّةٍ، يئنّ في دعائه قائلًا: “إلهي، مُنَّ بالخير على أمّة محمد! إلهي خلِّص أمة محمد من هذا الشقاء والذلّ الذي وقعت فيه! اللهم اجعل اسمك الجليل يرفرف في كلّ مكان!” حتى إن البعض يعتبر الدعاء لأنفسهم مضيعة للكلام، وكل رجائهم يتعلّق دائمًا بأمة محمد، وبالإسلام الدين المبين.. إنها مسألة أفق.

ولا يحقّ لنا أن نلوم أحدًا أو نشنّع عليه في هذا الصدد؛ فإن من يغلقون الحياة على أنفسهم، ولا يستطيعون التخلّص من جسمانيتهم، ويحصرون أنفسهم في إطارٍ ضيّق، تكون مطالبهم وفقًا لهذا، وقد يقبل الله تعالى دعاءهم أيضًا، ويضعهم في الجنة، ويستجيبُ مطالبَ أصحابِ الوجدان الرحب والهمة العالية التي تشمل البشرية جمعاء، وفي رأيي، إذا كان الانفتاح على العالم واردًا حتى في الدعاء، فمن الضروري ألا نظلّ رهيني الضيق والانغلاق.

كما تأخذ الأدعيةُ التي تُؤدَّى في فتراتٍ زمنيّةٍ معيّنةٍ -كالأدعية في بعض الأماكن مثل الكعبة وعرفات- الأولويّة بالقبول بسبب قيمة الظرف.. ويمكن أن يسمى هذا أيضًا انعكاسَ قيمة المكان والزمان على الأعمال التي تتمّ فيهما، والأكثر رجاءً أن تُقبل الأدعية التي تُرفع في الأماكن والأوقات التي يمنحها الله قيمة خاصة.. وإذا جاز التعبير: كما يوزع السلطان الأوسمة على شعبه في مناسبات مختلفة، فإن الحق تعالى أيضًا -تنزّهت ذاته تعالى عن التشبيه- يُحسن على من يرفعون أيديهم من حينٍ لآخر، بغضّ النظر عن مدى استحقاقهم، يكفينا أن نطلب إحسان الله وإكرامه بإيمانٍ وثقةٍ من القلب، ونرتبط به تعالى قلبيًّا، ونرجو منه فحسب ما نرجو، ولنحذر من الأدعية الباردة التي يُشَمُّ منها رائحة التردّد والشكّ مثل: “يُعطي إن كان سيعطي، ولا يعطي إن كان لن يعطي”؛ فمثل هذه الأدعية -حفظنا الله- يُضْرَبُ بها وجهُ صاحبها في الآخرة، ومما لا شكّ فيه أن إعطاء الله أو منعه أمرٌ يعلمه هو تعالى، لكن الواجبَ على العبد أن يُلحّ على ربّه تعالى في الطلب، وأن يؤمن بأنه المرجع الوحيد في هذا الأمر.

ويمكن أيضًا عمل أنشطةٍ خاصّة من شأنها أن تليّن القلوب وتُدمِع العيون في الليالي المباركة، ويمكن أن تمارس العبادات والطاعات بشكلٍ جماعيّ، وأن تُرفع الأيدي إلى الله دفعةً واحدة، وأن يُشكِّل مَن يجتمعون مرضاةً لله مناخًا مختلِفًا، فتلين قلوب الأشخاص الذين يدخلون في ذلك الجو، وعندما ينزوي الأشخاص إلى بيوتهم، يتوجهون إلى الله بقلوبهم التي رقّت ولانت، ويُعبرون عن أصوات قلوبهم.. وعلى الرغم من أن الأنشطة التي تُنَفَّذ بشكلٍ جماعيّ لها مذاقٌ ولونٌ فريدٌ، إلا أنها لا تستطيع أن تمنح السكينة والطمأنينة التي يمنحها بقاء المرء وحيدًا مع ربه، فالجوُّ العام ووجود الآخرين قد يمنع الإنسان من أن يبوح بما في قلبه لله بكلِّ أريحية، لهذا السبب من المهم جدًّا أن يبوح الإنسان لربه بقلبٍ مخلصٍ في مكانٍ لا يراه فيه أحد سواه.

^[1]  ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾ (سورة الأَنْعَامِ: 6/160).

Her beşerî sistem ve beşerî düşünce tarzı, ne kadar uzun ömürlü olursa olsun, zamanla eskir, bayatlar, cazibe ve güzelliğini yitirir ve bıkkınlık hâsıl eder; ama, Müslümanca yaşama ve Müslümanca düşünce tarzı öyle değildir. İnsan onda, eğer ruhunu tam hazırlayabilmişse, alışılmış şekil ve formüllerin ötesinde, tıpkı baharlarda, tabiat kitabının çehresinde parıldayan bir güzellik ve cazibe ruhunu, çağlayanlarla fışkıran sonsuzluk düşüncesini, semaların mavi derinliklerinde tütüp duran ebediyet duygusunu bulur ve başı Cennetlere ulaşmış gibi olur.

Müslüman olarak doğup büyümek ve ruhuyla onun hususî şivesini duyup tatmak bir tâli’ eseri ve bir bahtiyarlıktır. Onun yumuşak, aydın ve feyizli iklimini tanıma fırsatını bulamayanlar, bütün bir hayat boyu sevgilisinden mahrum kalmış birinin yalnızlığı içinde, “Bu sahra benim, şu sahra senin.” der koşar.. “Dîde giryân, sine püryân, akıl hayran”, “Şirin” der sızlar, “Leyla” der gözyaşı döker.. gözlerinin feri biter, dizlerinin dermanı tükenir; ama neticede, bir çuvaldız boyu dahi yol almadığını görür.. başı açık, ayağı yalın hayalleri ile olduğu yerde saydığına muttali olur ve hasretle inler.

Bazen hiçbir şey bilmeden yola çıkıp da, belli bir süre sonra fıtrat ve tabiatın rehberliğinde kendi ham hayallerinden kurtularak, fıtrat yolu İslâm’la tanışanlar da çıkabilir ki, bir bakıma bunun da kendine göre bir güzellik ve bir cazibesi vardır. Hatta ülfet ve ünsiyet gölgesi henüz üzerlerine düşmemesi bakımından, böylelerinin Müslümanlığında ayrı bir tat, ayrı bir tazelik ve ayrı bir taravet de olabilir. Ancak, böylesi çok ve yaygın değildir. Umumiyetle, ondan uzak yerlerde neşet edenler, onu kendi özüyle, kendi şivesiyle bilemez ve kendi orijini, kendi hususiyetleri ile tanıyamazlar. Zaten başından bu yana belli yanlarıyla “âbâ-an-ced” hep vicâhî intikal eden bir kültür başka türlü de olamazdı.

O, lâhutî soluklarını duyurabildiği dünyanın ve o dünya insanının Cenneti gibidir. Onu şuurlarıyla tartıp tanıyanlar, onda, başka hiçbir şeyde rast gelemeyecekleri harikalar bulur ve harikalar tanırlar. Bu şuurla onun ışıktan ikliminde dolaşanlar, geçtikleri her yerde yol boyu sihirli çeşmelerin aktığını görür.. suların, rüzgârların, dağların, ovaların dile gelip onunla konuştuklarını duyar ve bütün şanlı geçmişi onun ruhuna sinmiş bir ses, bir mûsıkî gibi hisseder.. geçen günleri, değişen renkleri, hiç geçmemiş, hiç değişmemiş gibi, onun aydınlık atmosferinde tekrar ber tekrar yaşarlar.. ve âdeta her fâni ruh onda ölümsüzlüğün bir buudunu bulur ve ötelerdeki ebediyetine menfezler açmış olur…

Şurada-burada serseri gezen ruhlar, ne zaman onun ünsiyet esintili sinesine dönseler, kendi kendilerine, “İşte rüya ve hülyalarımızda aradığımız dünya!” der; düşünce ve ihsaslarını onun baharlar gibi engin, canlı ve renkli iklimine salar, fâniliğe rağmen ölümsüzlüğe uyanırlar.

Onun yakuttan havası, ışığı ve sihirli atmosferine girenler, çok defa, “Neden insanların çoğu bu cennetâsâ dünyaya karşı lakayt kalıyor ve nasıl olur da insanlık, iliklerine kadar işleyen onun bu diriltici soluklarını duymuyor..?” demeden kendilerini alamazlar. Evet, o, böyle derinden derine ruhun bütün ihtiyaçlarını söylerken, en derin, en hüzünlü bir ses olarak gaflet ve dalgınlıklarımızı delerken, nasıl oluyor da bu büyülü sese, bu coşturan soluğa karşı alâkasız kalabiliyoruz! Nasıl oluyor da hayatı idrak ettiğimiz günden bu yana, onun gözümüzün önünde ördüğü, parlattığı, o hoş ve gönülleri hoplatan güzellikler şiirine karşı duyarsız olabiliyoruz!

Onun dünyasında her şey bir aşk büyüsü ile sihirli gibidir. Gündüzler, bu masmavi âlemin büyüsü içinde doğar, aydınlanır ve sinelere bir bir boyasını çalar, öyle gider.. geceler insanın derinliklerine matkaplar salıyor gibi en düşündürücü duygularla gelir, gönüllere bir avuç kor atar-geçer.. sabahlar insanı en tatlı ses, rayiha ve esintilerle kucaklar.. bağ ve bahçelerden yükselen çiçeklerin kokuları, damla damla sağdan soldan dökülüp gelen kuşların cıvıltıları ve yer yer gölgeler gibi bir belirip bir kaybolmaları.. zaman zaman gerçeklerin gölgelere karışması, vakit vakit de gölgelerin gerçekleşmesi, evet, bütün bunlar âdeta bir hayret ve ürpertinin besteleri gibidirler.

Düşünce dünyasıyla bu seviyeyi yakalayabilenler, kendilerini Cennet yamaçlarında seyr ve tenezzühe çıkmış gibi hisseder, gönüllerinde ebedî var olma ve aşkın nefeslerini duyar, sonsuzluk için yaratılmış olmanın hazları ile büyülenir giderler.

***

Not: Bu hafta mescidimizde okunan Cuma Hutbesi, Muhterem Hocamızın Sızıntı Dergisi Haziran 1990 sayısı için kaleme aldığı makaledir.

Soru: Bediüzzaman Hazretleri Regaib gecesinin Zat-ı Ahmediye’nin (sallallahu aleyhi ve sellem) manevi terakkisinin başlangıcının, Miraç gecesinin de O’nun zirveye ulaşmasının ünvanı olduğunu söylüyor. Onun bu sözlerinden hareketle Regaib gecesinin önemiyle ilgili neler söylenebilir?

Cevap: Muhtemelen Hz. Pîr manevi müşahede ve mükâşefesine dayanarak bu tespitleri yapmıştır. Mevcut kaynaklardan hareketle bu sözün temel esprisini kavramakta zorlanabiliriz. Bazı kaynaklarda Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu gecede anne karnına düştüğü ifade edilir. Ne var ki Efendimiz’in dünyaya teşrif ettiği gün nazar-ı itibara alındığında böyle bir tespitin doğru olmadığı anlaşılır. Bu tarihî yanlışın farkına varan ulemadan bazıları, Hazreti Âmine’nin Efendimiz’i hâmil olduğuna bu gecede muttali olmuş olabileceğini söylemişlerdir. Fakat elimizde bunu tasdik edecek sahih bir rivayet yoktur.

Bununla birlikte Hazreti Bediüzzaman’ın yaklaşımından hareketle konu ile ilgili olarak şöyle denebilir: Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu gecede Cenab-ı Hakk’ı dileyerek O’na doğru seyahatine başlamış, peygamberliğe hazırlanmış ve Mirac’a uygun bir donanım kazanma yolunu tutmuş olabilir. Efendimiz’in manevî ve ruhî hayatı itibarıyla terakkisi de bir manada O’nun ikinci doğumu ve mebde-i hayatı olarak görülebilir. Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) daha sonra Allah’ın işaret ve tenbihleriyle sahip olduğu potansiyel donanımı çok iyi değerlendirmiş ve kullukta öyle mertebelere ulaşmıştır ki, ubudiyetinin semeresi olarak Miraç’la mükâfatlandırılmıştır. Gerçi nübüvvetten önce veya İslâm’ın başlangıcında ne Regaib ne Beraat ne de Kadir gecesi vardı. Bunlar dinî hükümlerin teessüsünden sonra belirlenmiştir. Fakat bazı önemli olaylar bu gecelere denk gelmiş olabilir.

Genel olarak bakılacak olursa, üç aylar olarak bilinen Recep, Şaban ve Ramazan aylarının faziletine dair kaynaklarda farklı rivayetler olduğu görülür. Bu ayların her birinde de eşref gün ve geceler vardır. Receb-i Şerif’in ilk cuması Regaib kandili, 27. gecesi ise Miraç kandilidir. Şaban-ı Şerif’in ortasında Beraat kandili vardır. Ramazan-ı Şerif’in sonunda da Kadir gecesi bulunur. Bunların yanı sıra bizim için de oldukça önemli bir gece daha vardır ki o da Rebiülevvel ayının on ikinci gecesi olan Mevlid kandilidir. Vilâdet-i nebeviyenin vuku bulup İnsanlığın İftihar Tablosu’nun (sallallahu aleyhi vesellem) dünyayı şereflendirdiği bu geceyi Müslümanlar uzun asırlardır mevlitlerle, salat u selamlarla, daha farklı program ve etkinliklerle kutlaya gelmişlerdir. Gerçi Mevlit kandili, insanların Cenab-ı Hakk’a teveccüh edip çokça istiğfar ve dua ettikleri, ibadet ü taatle geçirdikleri bir gece olarak bilinmez. Fakat o Sonsuz Nur’un dünyamızı şereflendirdiği bu gece Müslümanların bayramı kabul edilebilir.

Tekrar Bediüzzaman’ın sözüne dönecek olursak, o, Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu gecelerde elde ettiği mazhariyetleri ifade etmek suretiyle aynı zamanda bu gecelerin kıymetine de vurguda bulunmuştur. Demek ki Regâib gecesinin de diğer gecelere nispeten zaman itibarıyla ayrı bir önemi vardır. Cenab-ı Hakk’ın bazı hususi zamanlarda ayrı bir teveccühü olur. Başka zamanlarda verdiği mükâfatın on, yüz, belki bin katını bu zamanlarda verir. Bir yönüyle bu kutlu zaman dilimleri, yapılan ibadetleri nemalandırır, bereketlendirir. Fakat herkes kendi istidadına göre bu kutlu zaman dilimlerinden istifade eder.

Evet, üç aylar, hususiyle Ramazan ayı ve bunların yanı sıra Regâib, Miraç, Beraat ve Kadir geceleri, yapılan ibadet ü taatlere ayrı bir derinlik kazandırır; zarfın yümnü ve bereketi mazrufa da yansır. Bunların faziletini şöyle bir misalle izah edebiliriz: Toprak çok vefalıdır, çok bereketlidir. Bağrına atılan tohumlar yedi, belki yetmiş başak verir. Allah için yapılan ibadetler de böyledir. Kur’ân, her bir iyiliğe on sevap verileceğini vaad buyurur. Fakat bir de öyle bir toprak düşünün ki âdeta Cennet toprağı gibidir. Bağrına ne atarsanız atın hemen başağa yürür, meyve verir. Her bir tohumdan da belki binlerce başak çıkar. İşte mübarek gün ve gecelerde yapılan amelleri buna benzetebiliriz.

Mademki bu mübarek gün ve gecelerde Cenab-ı Hakk’ın kullarına fevkaladeden bir teveccühü oluyor ve yapılan ibadetlerin sevabı birden bine çıkıyor, Müslümanlara düşen vazife de bu kutlu zaman dilimlerini en verimli şekilde değerlendirerek o fırsatlar kuşağında heybelerini doldurmaktır. Özellikle uykudan fedakârlık yaparak gecenin ihya edilmesi çok önemlidir.

Mübarek gün ve gecelerin faziletleriyle ilgili eser yazan bazı zatlar Regâib gecesiyle ilgili hususi bazı namazlardan bahsetseler de sahih hadislerde bu geceye mahsus özel bir ibadet söz konusu değildir. Fakat insan amellerin hora geçtiği ve ahirette katlanarak geriye döneceği bu gecede kılabildiği kadar namaz kılmalı, dua dua Allah’a yalvarmalıdır. Bu geceler duaların umumiyet kesbetmesi adına büyük bir fırsattır. Şayet mü’minler bu geceleri önemli birer fırsat bilerek hep birlikte ellerini Rabbü’l-Âlemin’e kaldırır, başlarını secdeye koyar, gözyaşlarıyla yana yakıla Allah’a dua ederlerse Allah da yapılan dualara icabet buyurur.

Özellikle ümmet-i Muhammed’in bir süreden beri maruz kaldığı felâketlerin bertaraf edilmesi adına Allah’a yalvarıp yakarmak çok önemlidir. Bazı kimseler kendileri için hususi taleplerde bulunabilirler. Mesela Allah’tan sıcak bir yuva, hayırlı bir evlat veya dünya mameleki isteyebilirler. Kimileri, “Allah’ım bana bir tane keçi nasip eyle, her gün onun sütünü sağayım, iki tane de tavuk ver, onların da yumurtasını alayım.” diyebilir. Bunlar aleyhine konuşulmaz. En fazla, herkes kendi himmetine göre istekte bulunur, der geçilir. Bazıları da Cehennem’e düşmemek, Cennet nimetlerine kavuşmak, Efendimiz’in şefaatine nail olmak isterler. Bunlar da kulak ardı edilecek talepler değildir. Ama bazıları da vardır ki kendileri dünya malı adına hiçbir şeye sahip olmasalar, belki yamalı urbalar içinde yaşasalar da dualarında sürekli “Allah’ım ne olur ümmet-i Muhammed’e hayırlar ihsan eyle! Allah’ım ne olur ümmet-i Muhammed’i içine düştüğü bu sefalet ve zelillikten halas eyle! Nam-ı Celil-i İlâhiyî her yerde dalgalandır!” der inlerler. Kimileri, kendileri için dua etmeyi bile israf-ı kelam sayar. Onların bütün istekleri hep ümmet-i Muhammed, Din-i Mübin-i İslâm hakkındadır. Bu bir ufuk meselesidir.

Bu konuda kimseyi ta’n u teşni etmeye hakkımız yoktur. Hayatı kendine bağlı götüren, cismaniyetten sıyrılamayan, bir darlığın mahkûmu olan insanların bağlandıkları şeyler de buna göre olur. Allah onların dualarını da kabul edebilir, onları da Cennet’ine koyabilir. Bütün insanlığı kucaklayacak engin bir vicdana, ve âlî bir himmete sahip olan kimselerin talep ve istekleri de kendilerine göre olacaktır. Bence duada bile enginliklere açılma söz konusuyken bir darlığa mahkûm olmamak lazım.

Kâbe ve Arafat gibi bazı mekânlarda yapılan dualar gibi hususi bazı zaman dilimlerinde yapılan dualar da zarfın kıymetinden kabul referansı alır. Buna, mekan ve zamana ait kıymetin onların içinde yapılan amellere aksedişi de denebilir. Allah’ın özel bir kıymet atfettiği mekân ve zamanlarda yapılan duaların kabule karin olması daha fazla ümit edilir. Tabir caizse, padişahın farklı münasebetlerle halkına ulufeler dağıtması gibi, Cenab-ı Hak da belirli zaman aralıklarında ellerini kaldıran insanlara, liyakatlerine bakmaksızın ihsanlarda bulunur. Yeter ki biz Allah’ın ihsan u ikramlarına gönülden inanarak, güvenerek isteyelim. Kalben O’na bağlanalım ve beklediğimizi O’ndan bekleyelim. Zat-ı Ulûhiyet’e karşı tereddüt ve şüphe ifade eden düşünce, mülahaza ve sözlerle O’na teveccüh etmek anlamsızdır. “Verirse verir, vermezse vermez” gibi laubali ve saygısızca tavırlarla dua edilmez. Bu tür dualar -Allah muhafaza- ötede insanın suratına çarpılır. Tabii ki verip vermemesi O’nun bileceği iştir. Ancak kula düşen, Rabbinden istediklerini ısrarlı bir tavırla ve o hususta tek merciin O olduğuna inanarak istemektir.

Mübarek gecelerde, gönülleri yumuşatacak, gözleri yaşartacak özel programlar da yapılabilir. Birlikte ibadet ü taat yapılabilir. Eller hep birden Allah’a kaldırılabilir. Allah için bir araya gelen insanlar farklı bir atmosfer oluştururlar. O atmosfere giren insanların kalbleri yumuşar. İnsanlar da evlerine çekildiklerinde yumuşamış kalbleriyle Allah’a yönelir, yüreklerinin sesini dillendirirler. Toplu yapılan programların kendine has bir tadı ve rengi olsa da bunlar insanın tek başına Rabbiyle baş başa kalmasının verdiği huzuru veremez. Bazen genel atmosfer ve başkalarının varlığı insanın içini rahatça Allah’a dökmesine mani olur. Bu yüzden hiç kimsenin olmadığı bir yerde insanın vefalı bir yürekle bir iki saat Allah’a içini dökmesi çok önemlidir.

سؤال: تؤخذ الكياسة والمهارة في الاعتبار دون العناية الإلهية عند تقييم العوامل التي تقف وراء النجاحات والإنجازات العظيمة، فكيف نحقق التوازن بين إرادة الإنسان وبين العناية الإلهية، وما الموقف الجدير بالمؤمن في هذا الشأن؟

الجواب: من أكثر الموضوعات التي ركز عليها القرآن الكريم والسنة النبوية الشريفة هي التوازن والاعتدال؛ أي لزوم المنهج الوسطي بعيدًا عن الإفراط والتفريط، والعيش وفقًا لهذا المنهج الفكري المستقيم، ولقد وردت كلمة “الميزان” في مستهل سورة الرحمن ثلاث مرات، يصحبها الأمر بعدم الطغيان فيه.. والميزان يعني التوازن والاعتدال، ويُشار به إلى ضرورة تحقيق ذلك في كل شيء، فلقد خلق الحق سبحانه وتعالى الكونَ كلّه في توازنٍ عظيم، وأقامه على ميزان حسّاس دقيق، وبالتالي لا بدّ أن يحافظ الإنسان على التوازن والاعتدال في عالمه الفكري، وفي حياته القلبية والروحية، وفي صلته مع ربه سبحانه، وفي علاقاته الإنسانية، وفي أطواره وسلوكياته، وأن يتحرّك وفقًا لنظام الكون، فإن اختل الميزان في شيء أصابه الانحرافُ والاضطرابُ والتصدعُ والانكسارُ، ومعيار الميزان في المقام الأول هو دساتير القرآن الكريم والسنة الشريفة ومبادئهما.

الإرادة الجزئية والكلية

والمسألة المذكورة في السؤال هي مسألةٌ تتطلّب ميزانًا حساسًا؛ إذ لا بد من استخدام معايير دقيقة عند تقييم أفعالنا الاختيارية والحوادث الجارية في الكون، ولقد بذل علماء الإسلام وخاصة علماء الكلام جهودهم لإيجاد منهجٍ متوازنٍ موافق للقرآن والسنة في هذا الموضوع، غير أن المعتزلة والجبرية قد وقعتا في الإفراط والتفريط في هذه المسألة؛ فالمعتزلة يرون أن الإنسان مخيّرٌ بشكلٍ مطلَقٍ في كلّ أفعاله، أما الجبرية فكانوا لا يعتدون بالإرادة الجزئية، فالإنسان في زعمهم كالريشة في مهب الريح، إلا أن علماء أهل السنة اتخذوا طريقًا وسطيًّا بينهما.

أما بالنسبة للأشعرية فلم تستطع الحفاط على التوازن الكامل في هذه المسألة، وذلك لأنها كانت من ناحيةٍ ما تمثِّل ردَّ فعلٍ على المعتزلة من حيث نقطة الانطلاق.. ولقد كان مذهب الإمام الأشعري في مسألة الإرادة وخلق الأفعال مثار جدل ونقاش كبير، بل وأطلق البعض على مذهبه “الجبرية المتوسطة”، ولكن كما ذكرتُ من قبل في عدة مناسباتٍ فأنا لا أعتقد أن مقاربة الأشعري لهذه المسألة مفهومة تمامًا، فيا تُرى ماذا كان يقصد بعبارة الاستطاعة مع الفعل التي كان يشرح بها مسألة الإرادة وخلق الأفعال؟! الرأي عندي أن من الإفراط اعتبار هذه المقاربة نوعًا من الجبر، ومن الخطإ أن نصدر أحكامًا سلبيّة في حقّ الأشعري ومن تبعه من العلماء الذين عالجوا أفكاره أمثال الإمام الجويني والإمام الغزالي والإمام العزّ بن عبد السلام لمجرد أننا في بعض الأحيان لا نستطيع فهم المقصود من الكلمات والمفاهيم التي يختارونها بدقة، فللأسف تسبب اتهامُنا الفكرَ الأشعري بالقصور والخطإ، وربطُه بالجبر، وتلقينُ أبنائنا ذلك في مدارسنا ومؤسساتنا التعليمية؛ في خسارةٍ كبيرةٍ.

أما الإمام الماتريدي الذي نشأ في بلاد ما وراء النهر فقد اتبع الطريق الأسلم في هذه المسألة؛ لأنه ظل بعيدًا نسبيًّا عن الجدالات والخلافات الفكرية، فتعامل مع المسألة بطريقة أكثر توازنًا، ولذلك أرى أهمية إحياء المذهب الماتريدي مرة أخرى في العالم الإسلامي.

فإذا نحّينا جانبًا الخلافات حول التفاصيل بين هاتين الطائفتين السنّيتين فيمكننا أن نقول ما يلي حول أصل المسألة: إن الحق تعالى يعطي قيمة كبيرة لإرادة الإنسان على مستوى الشرط العادي، ومن هذا الجانب يمكن اعتبار إرادة الإنسان ظلًا لتوجّه الله ومشيئته، ومهما كانت طبيعة هذه الإرادة ففي النهاية لا يصح الاستخفاف بها طالما كانت وسيلةً لتجلي إرادة الله تعالى؛ وكأننا بإرادتنا نضع النقطة والله يصيّر هذه النقطة كتابًا، فإرادتنا مهما كانت بسيطة أو ضئيلة فإن لها أهمية بالغة لأن أفعالنا مرتبطة بها، ولأنها تسوق إلى توجه الإرادة الإلهية إلينا.

وهذه القدرة التي يهبها الله للإنسان هي في الوقت ذاته تعبيرٌ عن القيمة التي يمنحها سبحانه وتعالى للإنسان، فالله تعالى هو القادر على كلّ شيء، وبيده مقاليد كل شيء؛ ومن ثَمّ فله ألا يعتدّ بإرادة الإنسان، لكن سنن الله الكونية لا تجري بهذا الشكل، فمع أن أفعاله سبحانه وتعالى وإجراءاته وألطافه لا تتقيّد بإرادة الإنسان فإنه سبحانه وتعالى يرسل ألطافه وإحساناته التي ينعم بها علينا بمقتضى السنن الإلهية بالتوازي مع إرادتنا، فنحن ننوي فعل الشيء، ثم نعزم على القيام به، وهو سبحانه وتعالى يخلقه إذا اقتضت حكمته، ولهذا علينا أن نقدِّر الإرادة قدْرَها؛ وذلك بأن نستوفي في البداية حقّها، ثم ننتظر ألطاف الله من بعدها، ولا نتجاهل ما كرّمه الله وقدّره.

وبما أن الأمنيات لا تتحقّق إلا بإرادة الله، فمن المهم جدًّا أن نقول: “إن شاء الله” عند التعبير عن توقّعاتنا لأشياء تحدث في المستقبل؛ ففي هذا إقرار بأنه لا يقع إلا ما أراده الله.

ولهذا خاطب ربنا سبحانه وتعالى المؤمنين في شخص نبينا محمد صلى الله عليه وسلم بقوله: ﴿وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ * وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾ (سورة الْكَهْفِ: 18/23-24).

وكما يُفهم من هذه الآية الكريمة يجب على الإنسان أن يربط كلَّ أمورِه بالمشيئة الإلهية، ولا ينسى أن كل ما يفعله مقيدٌ بإرادة الله تعالى، فإن لم يعتقد الإنسان أن المشيئة الإلهية وراء خططه ومشاريعه وإستراتيجياته، ولم يعتبر أنها في تحقيق خططه، وتجاهلَ الإرادةَ الإلهية وراء كلّ حادث؛ فهذا يعني أنه مبتلًى بشركٍ خفيٍّ لم يفطن إليه.

فلا ينبغي للإنسان أن يقصِّر في القيام بما عليه منذ البداية، وإنما عليه أن يُحكِم خططه ومشاريعه، وأن يستغلّ قوّة إرادته التي منحها الله له حتى اللحظة الأخيرة، وأن يراعي الدقة في أداء ما يجب عليه للوصول إلى هدفه المنشود، وبعد أن يقوم بما يقع على عاتقه يتوكّل على الله، ثم يرجو تجلّي إرادة ربّه وعنايته، لأنه لا يحدث في ملك الله إلا ما أراده الله، ومهما بدت الأسباب أمامنا قويّةً فلا يغيبن عن بالنا لحظةً أن الله هو خالق النتيجة.

مبدأ تناسب العلّية

عند النظر إلى الإنجازات المحقَّقة من حيث مبدأ تناسب العلية سنلاحظ مدى ضعف العلاقة بين جهد العبد وسعيه والنتائج الحاصلة، فلطالما يحوِّل الله جهودنا التي تشبه القطرات بحارًا، ويجعل من محاولاتنا الهزيلةِ عواصفَ شديدةً، ويُحيل الحلقات التي تنشأ عن حجرٍ صغيرٍ نرميه في الماء إلى أمواج متلاطِمةٍ؛ فإنه جلَّ شأنه يحيل بقدرته وإرادته توجهاتنا ومُيولنا الناشئة عن إرادتنا الجزئية إلى أعمالٍ عظيمة.

وناهيك عن تحقُّقِ أهدافنا بسعينا وجهدنا فإن العقلَ يعجز عن إدراك ما حدث، فإذا ما التفتنا إلى الوراء في نهاية الأمر أدركنا إجراءات الله بكلِّ عظمتها وروعتها.

ومن الصعوبة بمكانٍ الوصول إلى الفكر المستقيم المتوازن في هذه القضايا دون أن نظفر بمعرفةٍ جادَّةٍ بالله تعالى، فالكثيرون يتلبّسون بالشرك دون وعيٍ لأنهم ينسبون التأثير الحقيقي للأسباب؛ ولذا فإنني أخشى على المؤرّخين الاجتماعيين والفلاسفة التاريخيين الذين سيقيّمون حركة الخدمة لاحقًا؛ من الوقوع في الشرك عندما ينسبون الإنجازات الموجودة إلى الأشخاص.. ولا يعني هذا أنني لا أدرك النجاحات الواقعة أو لا أقدّر الأشخاص الذين ساعدوا في هذه النجاحات، لكن بدلًا من النظر إلى الأفراد أو إظهارهم على أنهم مصدر كل الجماليات يجب أن ننظر إليهم على أنهم مرايا تنعكس عليها تجليات الله وفيوضاته، ونقيّمهم وفقًا لذلك.

لقد شُيدت الهيئات والمؤسسات للخدمة في سبيل الله، ووُضِعت الخطط والمشاريع الكبيرة لنفع الإنسانية، ولكن لا بدّ أن ننظر إلى الأمر من حيث السَّوق الإلهي، وأن نعتبر هذا من قبيل استخدام الله تعالى أفرادًا معينين في اتجاهٍ معين، فلا نعزو الجماليات إلى قريحة هذا أو ذاك، ولا إلى جهود هؤلاء أو أولئك، ولا ننسب إلى الناس أعمالًا تتجاوز طاقتهم وقدراتهم، ولا نحمّلهم صفات فوق قدْرِهم ومنزلتهم، فرغم قدر رسول الله صلى الله عليه وسلم ومنزلته عند ربه فإن الله يخاطبه قائلًا: ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ (سورة القَصَصِ: 28/56)، فإذا كان الوضع هكذا فينبغي أن نتوخّى الدقة والحذر عند الحديث في هذه الموضوعات.

وفي هذا السياق سأقصُّ عليكم حادثةً عشتُها بنفسي: زارني يومًا ما  ثلاثة من الأساتذة الجامعيين، فحدثوني عن الأعمال الجميلة التي قام بها متطوعو الخدمة في مختلف البلدان، ثم سألوني كيف حدث هذا، وكأنهم كانوا يريدون أن يقولوا: كيف يمكن للأشخاص العاديين من ذوي الموارد المحدودة أن ينجزوا مثل هذه الأشياء العظيمة التي يتعذّر على الكثير من الدول القيام بها؟! فقد كانوا يجدون صعوبة في إقامة علاقة بين الأفراد الذين يقفون وراء الخدمات المبذولة وبين النتائج الحاصلة بالفعل، فعبروا لذلك عن دهشتهم وحيرتهم، وكانوا يحاولون أن يفهموا ما إذا كانت هناك عقول عبقرية أو أيادٍ خفية، أو قوى خارقة وراء هذه الإنجازات، فأجبتُهم بقولي: “إنه السَّوق الإلهي.. إنها العناية الإلهية”، فلم يبدُ الجواب مطمئنًا لهم ولا مشبعًا لرغباتهم، فازدادت حيرتهم ودهشتهم؛ لأنهم كانوا من عوالم فكريةٍ مختلِفة، وربما كانوا لا يعلمون تمامًا ما معنى السّوق الإلهي وما ماهية العناية الإلهية، وما الذي نقصده بهذا التعبير!

إن المقصود بذلك هو توجيه الله تعالى الناسَ إلى طريقٍ معين، فإذا سلكوا هذا الطريق غمرهم بألطافه وإحساناته، فإن لم ننظر إلى المسألة من هذه الزاوية فلا مناص من الوقوع في بعض الانحرافات من ناحية العقيدة؛ لأنكم إذا أسندتم للأشخاص قوَّةً تفوق قدراتهم فكأنكم قد نسبتم إلى بذرةٍ صغيرةٍ وجودَ شجرة دلبٍ تمتدُّ فروعها إلى السماء، وتغافلتم عن مشيئة الله وعنايته ولطفه.

يمكنُ تلمُّسُ العناية الإلهية من خلال الأدعية التي أوصانا مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم بقراءتها صباح مساء، ومن ذلك: “سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ، مَا شَاءَ اللهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ، أَعْلَمُ أَنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا“^[1].

^[1] السيوطي: الجامع الصغير، 8551.

Soru: Büyük oluşumlar ve başarılar değerlendirilirken genellikle onların arkasında yer alan aktörlerin kabiliyet ve firasetleri itibara alınıyor, ilâhî inayet ise göz ardı ediliyor. İnsan iradesiyle Allah’ın inayet ve  yardımı arasındaki denge nasıl kurulmalı, bu konuda mü’mince yaklaşım şekli ne olmalıdır?

Cevap: Kur’an ve Sünnet’te en fazla üzerinde durulan konulardan biri de denge ve itidaldir. Yani ifrat ve tefritten uzak bir şekilde sırat-ı müstakim üzere olmak, böyle bir düşünce sistemi kurup buna göre bir hayat yaşayabilmektir. Rahman Sûre-i Celilesi’nin başında üç defa “mizan” zikredilir ve onun bozulmaması emredilir. Mizan ise ölçü, denge demektir; her şeyde ölçülü ve dengeli olunması gerektiğine işaret eder. Cenab-ı Hak bütün varlığı müthiş bir denge içinde yaratmış, her şeye hassas ölçüler takdir etmiştir. İnsanın da düşünce dünyasında, kalb ve ruh hayatında, Rabbiyle münasebetlerinde, insanî ilişkilerinde, tavır ve davranışlarında itidali koruması ve varlık nizamına uygun hareket etmesi çok önemlidir. Mizanın aşıldığı her şeyde dengesizlikler, bozukluklar, çatlaklar ve kırıklar ortaya çıkar. Mizanın kıstası ise en başta Kur’ân-ı Kerim ve Sünnet-i Sahiha’nın düstur ve kaideleridir.

Cüz’i ve Külli İrade

Soruda bahsedilen husus da hassas denge gerektiren bir meseledir. İradî fiillerimizi ve kâinatta cereyan eden hadiseleri değerlendirirken kullanmamız gereken ince kıstaslar vardır. Başta kelam uleması olmak üzere İslâm âlimleri bu konuda Kur’ân ve Sünnet’e uygun dengeli yaklaşımı bulabilme adına ciddi gayret sarf etmişlerdir. İnsanı mutlak olarak kendi fiillerinin kaynağı gören Mutezile mezhebi ile cüz’i iradeyi yok sayan ve insanı rüzgârın önünde sürüklenen bir yaprağa benzeten Cebriye mezhebi bu konuda ifrat ve tefriti temsil ederken, Ehl-i Sünnet uleması, ikisi arasında dengeli bir yol takip etmiştir.

Gerçi Eş’arîlik, ilk çıkış noktası itibarıyla bir yönüyle Mutezile’ye karşı bir reaksiyonu temsil ettiğinden, tam dengeyi koruyamamış olabilir. Bu sebeple İmam Eş’arî’nin irade konusundaki yaklaşımı bazılarınca “cebr-i mutavassıt” olarak isimlendirilmiş ve ciddi eleştirilere konu olmuştur. Fakat farklı zamanlarda da arz ettiğim gibi, onun bu konudaki yaklaşımının tam anlaşılabildiği kanaatinde değilim. Acaba o, insan iradesini izah ederken kullandığı “ıstıtaât maa’l-fiil” tabiriyle neyi kastediyordu? Onun bu yaklaşımının bir çeşit cebir olarak değerlendirilmesini de ifratkâr bir yaklaşım olarak görüyorum. Gerek İmam Eş’ari’nin gerekse onun fikirlerini ele alıp değerlendiren İmam Cüveynî, İmam Gazzâlî ve İzz b. Abdüsselâm gibi âlimlerin titizlikle seçip kullandıkları kelime ve kavramlarla neyi kastettiklerini bazen nüanslarıyla kavrayamadığımızdan onlar hakkında olumsuz hükümler verebiliyoruz. Ne yazık ki Eş’arî düşüncesinin eksik veya hatalı bir yorum olarak şöyle böyle cebirle ilişkilendirilmesi ve bu şekliyle medreselerimize ve ilim yuvalarımıza hâkim olması bize çok şey kaybettirmiştir.

Maveraünnehir’de neşet eden İmam Maturidî Hazretleri ise fikrî tartışma ve sürtüşmelerin nispeten dışında kaldığı için muhtemelen daha salim düşünme imkânı bulmuş ve bu gibi konulara daha dengeli yaklaşmıştır. Bu yüzden Maturidi akidesinin İslâm âleminde yeniden ihya edilmesini çok önemli görüyorum.

Bu iki Sünnî itikadi mezhep arasındaki detaya ait ihtilafları bir kenara bırakacak olursak işin özünde şunu diyebiliriz: Cenab-ı Hak şart-ı âdi planında insan iradesine değer veriyor. Bu yönüyle ona Zat-ı Ulûhiyet’in teveccüh ve meşietinin bir gölgesi nazarıyla bakılabilir. İradenin mahiyeti her ne olursa olsun, neticede insanın “dilemesi”, bir manada Cenab-ı Hakk’ın iradesinin tecellisine vesile oluyorsa o asla hafife alınamaz. Sanki siz iradenizle bir nokta koyuyorsunuz, Allah da o noktayı bir kitaba çeviriyor. Bizdeki irade, mahiyeti itibarıyla ne kadar küçük ve basit olursa olsun, hem davranışlarımızın ona bağlanması hem de ilahi iradenin teveccühüne vesile olması itibarıyla o çok önemlidir.

Allah’ın insana bahşetmiş olduğu bu kabiliyet, aynı zamanda ona verdiği değerin bir ifadesidir. O (celle celâluh), her şeye kadirdir, her şeyin dizginleri O’nun yed-i kudretindedir. Bu yönüyle O, insan iradesini hiç hesaba katmayabilirdi. Ama âdet-i Sübhaniyesi bu şekilde cereyan etmiyor. Her ne kadar O’nun fiilleri, icraatları, lütufları insan iradesiyle kayıtlı değilse de O, âdet-i ilâhiyesi gereği, bize vereceği lütufların pek çoğunu bizim irademiz paralelinde gönderiyor. Biz bir şeyi niyet ediyoruz, sonra onu yapmaya azmediyoruz, O da hikmeti iktiza ederse onu yaratıyor. Bu sebeple iradenin yerini çok iyi belirlemeli; önce onun hakkını vermeli, arkasından da Allah’ın lütuflarını beklemeliyiz. Allah’ın değer verdiği bir şeyi görmezlikten gelemeyiz.

İnsanın dilediği şeylerin meydana gelmesi, Cenab-ı Hakk’ın dilemesine bağlı olduğu için, geleceğe dair yapacağımız işleri ya da bir şeyin gerçekleşmesini beklediğimizi ifade ederken “inşaallah (Allah dilerse)” demek, yani O dilemeden hiçbir şeyin olmayacağını ikrar etmek çok önemlidir. Nitekim Kehf Sûresi’nde Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) ve O’nun şahsında bütün mü’minlere hitaben şöyle buyrulur:  وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَٰلِكَ غَدًا إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ  وَاذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَىٰ أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَٰذَا رَشَدًا “Hiçbir konuda: Allah’ın dilemesine bağlamaksızın, “Ben yarın mutlaka şöyle yapacağım” deme! Bunu unuttuğun takdirde Allah’ı zikret ve ‘Umarım ki Rabbim, beni daha isabetli davranışa muvaffak kılar.’ de.” (Kehf Sûresi, 18/23-24)

Bu âyet-i kerimeden de anlaşılacağı üzere insan her işini mutlaka meşiet-i ilâhiyeye bağlamalıdır. Yapacağı her işin Allah’ın dilemesine bağlı olduğunu unutmamalıdır. Şayet kendi plan, proje ve stratejilerinin verâsında meşiet-i ilâhiyeyi mülahazaya almıyor, projelerinin tahakkuk etmesi için onun esas olduğunu hesaba katmıyorsa, olan her şeyin arkasında ilâhi iradeyi görmüyorsa o, hiç farkına varmadığı bir gizli şirke müptela demektir.

İnsan, işin başında yapılması gerekenleri yapma konusunda kusur etmemelidir. Plan ve projelerini sağlam yapmalı, Allah’ın ona verdiği irade gücünü sonuna kadar kullanmalı, hedeflediği şeye ulaşma adına ne gerekiyorsa titizlikle yerine getirmelidir. Kendisine düşeni yaptıktan sonra ise Allah’a tevekkül etmeli, O’nun iradesinin tecelli etmesini, O’nun inayetini beklemelidir. O’nun izni ve inayeti olmaksızın hiçbir şey meydana gelemez. Esbap bizim nazarımıza ne kadar güçlü görünürse görünsün, neticeyi yaratanın Allah olduğunu bir lahza hatırımızdan çıkarmamalıyız.

Tenasüb-ü İlliyet (Sebep-Sonuç İlişkisi)

Elde edilen başarılara tenasüb-ü illiyet açısından bakılacak olursa, insanın ceht ve gayretleriyle, ortaya çıkan neticeler arasındaki münasebetin ne kadar zayıf olduğu görülecektir. Allah Teâlâ çok zaman, bizim damla mahiyetindeki gayretlerimizi denizlere çeviriyor.. bizim küçük çırpınışlarımızdan fırtınalar hâsıl ediyor.. bizim suya attığımız küçük bir taşın ortaya çıkardığı halkaları büyük dalgalara döndürüyor. Bizim cüz’i iradelerimizle ortaya koyduğumuz meyilleri, kudret ve iradesiyle şekillendiriyor.

Kendi açımızdan, hedeflerimizi, ceht ve gayretlerimizle tahakkuk ettirmek bir yana, çoğu zaman bunun nasıl olduğuna aklımız bile ermiyor. İşin sonunda geriye dönüp baktığımızda, bütün azametiyle Cenab-ı Hakk’ın icraat-ı sübhaniyesini müşahede ediyoruz.

Ciddi bir marifetullaha sahip olmadan bu konularda müstakim ve dengeli düşünceyi yakalayabilmek bir hayli zordur. Çokları sebeplere tesir-i hakiki verdikleri için farkına varmadan şirke giriyor. Bu açıdan ileriki yıllarda Hizmet hareketini değerlendiren sosyal tarihçilerin veya tarih felsefecilerinin de yapılan işleri şahıslara bağlamak suretiyle şirke girmesinden endişe ediyorum. Bu, ortaya konulan başarıları görmeme, sahnedeki aktörleri takdir etmeme demek değildir. Şahısları, güzelliklerin kaynağı olarak görmek veya göstermek yerine, Allah’ın lütuflarının kendilerine aksettiği birer ayna olarak görebilmek ve onlara buna göre değer vermektir.

Allah yolunda hizmet için müesseseler açılmış, büyük organizasyonlara imza atılmış, insanlığa hayırlı olacak projeler ortaya konmuş olabilir. Yapılan herhangi bir işte, ortaya konan herhangi bir başarıda, biz meseleye sevk-i ilahi açısından bakar, Allah’ın belli şahısları belli istikamette istihdam etmesi olarak değerlendiririz. Ortaya çıkan güzellikleri falanın filanın karihasına vermez, birilerinin ceht ve gayretlerine bağlamayız. İnsanlara güç ve kabiliyetlerinin üstünde işler, kamet ü kıymetlerini aşkın sıfatlar izafe etmeyiz. Cenab-ı Hak, nezd-i ulûhiyetteki kadr u kıymetine rağmen Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) dahi, إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء “Gerçek şu ki sen, istediğini hidayete erdiremezsin. Dilediğini hidayete erdirecek olan, Allah’tır.” (Kasas Sûresi, 28/56) buyuruyorsa, bize bu konularda konuşurken çok çok dikkatli olmak düşer.

Söz buraya gelmişken yaşadığım bir hatıramı paylaşmak istiyorum. Üç üniversite hocası ziyarete gelmişlerdi. İçlerinden biri, Hizmet gönüllülerinin dünyanın farklı ülkelerinde yapmış oldukları güzel işlerden bahsederek bunların nasıl olduğunu sordu. Asıl demek istediği şey şuydu: Nasıl oluyor da sınırlı imkânlara sahip sıradan insanlar, pek çok devletin başaramayacağı bu kadar büyük işler başarıyorlar? O, yapılan hizmetlerin arkasında görünen şahıslarla ortaya çıkan neticeler arasında doğrudan bir bağ kurmakta zorlanıyor ve yaşadığı şaşkınlığı ifade ediyordu. Kim bilir belki de işin arkasında görünmeyen “farklı beyinler”, “gizli eller”, “süper güçler” olup olmadığını anlamaya çalışıyordu. Ben tek kelimeyle “sevk-i ilâhî” cevabını verdim. Fakat tatmin olmuşa, merakı dinmişe benzemiyordu. Hatta belki de şaşkınlığı biraz daha artmıştı. Çünkü farklı düşünce dünyasına sahipti, belki sevk-i ilahi terkibinin ne anlam ifade ettiğini, bununla neyi kastettiğimizi de tam olarak bilmiyordu.

Biz, sevk-i ilâhî ifadesinden Allah’ın bizleri bir yola yönlendirmesini, O’nun tevcihiyle girdiğimiz yolda ilerlerken başımızdan aşağıya sağanak sağanak lütuflar yağdırması hakikatini anlıyoruz. Meseleye bu zaviyeden ve derince bakamazsanız, itikadî açıdan bir kısım inhiraflara düşmeniz kaçınılmazdır. Şahıslara kendi güçlerinin üzerinde güç isnat eder, semaya doğru dal budak salmış kocaman bir çınar ağacının mevcudiyetini küçücük bir tohuma bağlar, Allah’ın meşiet, inayet ve lütuflarını görmezden gelirsiniz.

Sözün özü, İnsanlığın İftihar Tablosu’nun sabah-akşam okunmasını tavsiye ettiği şu dualarında gizlidir: سُبْحَانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ، مَا شَاءَ اللهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ، أَعْلَمُ أَنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا “Allah’ı her türlü eksikten kusurdan tenzih eder, O’na hamd ederim. Her türlü güç O’nundur, O’nunla gelir. O’nun olmasını dilediği olur, olmamasını dilediği de olmaz. Bilirim ki Allah her şeye kadirdir ve ilmi her şeyi ihata etmiştir.” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sagîr, hadis no: 8551)

يقول مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم في حديثه الشريف: “كُلُّكُمْ رَاعٍ، وَكُلُّكُمْ مَسْؤولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ”^[1] مبينًا بذلك أن لكل فردٍ ساحة أو مجالًا هو مسؤول عنه، ويُحاسَب عليه.. فعلى سبيل المثال من يتولى إدارة قرية أو بلدة أو دولة يكون مسؤولًا عن إرساء الحق والعدالة فيها، وتحقيق الاستقرار والانتظام بها، وحماية أهاليها والذود عنهم، ومن ثم ينبغي على كل واحد من هؤلاء أن يحاسب نفسه أولًا على كلِّ موقِفٍ سلبيٍّ في نطاق مسؤوليته؛ فمثل هذا الصنيع يعبّر عن بصيرته وإنصافه وخشيته من ربه، أما أن يبحث عن المذنب في الخارج دون أن يحاسب نفسه فهذا دليل على جحوده وعمى بصيرته.

فعلى الذين نذروا أنفسهم للحق تعالى وعلموا أن غاية حياتهم هو بث روح الإحياء في نفس الإنسانية؛ أن يتحرَّوا دقةَ وحساسيةَ سيدنا عمر بن الخطاب رضي الله عنه بطلِ المحاسبة الذي أرجع الجفاف وانحباس المطر إلى ذنوبٍ اقترفها.. أسأل الله تعالى أن ينشأ بين رجال الدعوة الذين قدّموا خدمات جليلة للإنسانية مَن يصل إلى هذا الأفق والمستوى! فمثل هؤلاء سيرشدون الإنسانية إلى الطريق الموصِّل إلى إكسير الحياة، ويكونون وسيلةً إلى انبعاثٍ جديد، فإن كنتم من أبطال المحاسبة الذين ينسبون كل أمر سلبي إلى أنفسهم وكانت صلتكم وطيدةً مع ربكم فاعلموا أنه حتى ولو طالَتْكم صفعات الشفقة من حينٍ لآخر فإنما هذا أمرٌ مؤقّت زائل، وستشرق الشمس حتمًا بعد الليالي المظلمة وتنير آفاقكم، ولا ندري كم من شؤون ستتولّد من رحم الليل قبل شروق الشمس!

أجل، ما ينبغي أن نركز عليه هو محاسبة النفس، فقد تراودنا أفكارٌ من قبيل: “كنّا أشخاصًا مستقيمين، نسير في الاتجاه الصحيح، وكنا نقدّم خدماتٍ نافعةً للإنسانية، فلماذا بُلينا بكلِّ هذه المصائب؟!”، مثل هذه الأفكار تسوقنا إلى الطريق الخاطئ، ومن ثم ينبغي للمؤمن أن يكون تفكيره على النحو التالي: “يُحتمل أن نكون قد تورّطنا في بعض الانحرافات، أو أننا لم نلجأ إلى الله على الوجه الصحيح، وربما لم نؤمن بربنا حقّ الإيمان، أو أننا قصّرنا في عمل الصالحات، أو لم نُوَفِّ حقّ الموقع الذي استؤمِنّا عليه، أو لم نستغلّ الإمكانات التي وهبها ربنا لنا كما ينبغي”.. لا بدّ أن يكون هذا ديدن المؤمن دائمًا؛ يحاسب نفسه عند كل فرصة، ويتوجه إلى الحق تعالى بالتوبة والاستغفار، ويعدّ مثل هذا الإجراء من أهم وسائل تطهير العبد وتزكيته أمام ربه عز وجل، ومن حافظ على طهره حتى اليوم حافظ دومًا بهذه الطريقة، فإن لم يُخضِع المؤمن نفسه دومًا إلى المحاسبة والمراقبة، ولم يحاسب نفسه؛ انسدت كلُّ طرق الترقي أمامه، وفقد سبلَ الوصولِ إلى الله، وحُرِم رائحة المعية، وتعذّر عليه إدراك الشوق والاشتياق.

لقد كان الذنب بعيدًا كل البعد عن مفخرة الإنسانية سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم؛ وذلك أن الله تعالى لم يمكّن الذنب من أن يراود حتى خياله في الماضي، وسد كل الطرق أمامه في المستقبل، ورغم ذلك كان صلوات ربي وسلامه عليه يستغفر الله في اليوم أكثر من سبعين مرة، فداؤك نفسي يا رسول الله! على ما كنت تستغفر؟! لا أتصور أبدًا -أنا القطمير- أن يكون الذنب قد راود حتى مخيلتك! فإن عالجتم أنفسكم كما كان يفعل رسول الله صلى الله عليه وسلم، كان توجُّهُ اللهِ لكم بنفس القدر، وإن حرصتم على النقاء والتزكية والطهر حفظكم ربكم، ولم يدع غبار الذنب يصيبكم.

“من كان لله، كان الله له”؛ بمعنى أن من كرّس حياته لله -فلا يقوم ولا يقعد إلا بالله، ولا يفكر إلا في الله، ولا يتمتم إلا بذكر الله، ويحرص دومًا على التعبير عن أفكاره عن الله- فلن يدعه الله وشأنه أبدًا، ولن يقطع عنه عنايته وفضله، من أجل ذلك نقول في دعائنا: “اللهم كن لنا، ولا تكن علينا”، أي اللهم أفِض علينا تجلياتك، وتوجه إلينا، ولا تكن علينا.

فما يقع على عاتق المؤمن هو أن يعرف أين هو من علاقته بالله في كل مناحي حياته، وأن يقضي عمره بطلًا للمحاسبة.. فضلًا عن ذلك فإنكم إن حاسبتم أنفسكم هنا فلن تتعرّضوا للحساب في الآخرة؛ سيُعطَى لكم جوازُ مرورٍ خاص، ويُنادى عليكم أن مرّوا دون حساب، عندها تتجاوزون البرزخ والمحشر، وتطيرون من فوق الصراط، وتفوزون برؤية ربكم ورضوانه، ولذلك يقول الفاروق الأعظم سيدنا عمر رضي الله عنه: “حاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا”.

فإن عشتم حياتكم بهذا الوعي؛ فحاسبتم أنفسكم، وقضيتم أوقاتكم في تفكر وتذكر وتدبر؛ فستفوزون برضا الله عاجلًا أم آجلًا، أما إن أعرضتم عن محاسبة أنفسكم؛ انشغلتم بمحاسبة الآخرين، أو بالأحرى شغلكم الشيطانُ بغيركم، فلن تستطيعوا الوصول إلى المستوى المطلوب.. وحتى لو سلمت حياتكم المعنوية وخلت من الفوضى فلن تستطيعوا المحافظة على استقامتكم لتعلّقكم بانحرافات غيركم وانشغالكم بها.

فينبغي للإنسان أن يضبط إيقاع قلبه باستمرار، وأن يتوخّى الدقة في حياته، وإلا صار إنسانًا سطحيًّا، وكلما كان سطحيًّا تعلّق بعيوب الآخرين وأخطائهم، ومن انشغل بإحصاء عيوب الآخرين نسي نفسه، ومن نسي نفسه وقع في أخطاء جمة دون أن يدري، ومن ينشغل بدنياه ينسى آخرته، فيضيعها.

وفي القرآن الكريم عشرات الآيات التي توجه المؤمنين إلى المحاسبة والاستغفار، يقول ربنا سبحانه وتعالى في الآية الأخيرة من سورة البقرة التي أوصى النبي صلى الله عليه وسلم بقراءتها قبل النوم: ﴿رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (سورة البَقَرَةِ: 2/286).

وفي سورة آل عمران إشارة إلى أن المحاسبة والاستغفار من الصفات التي يتسم بها الربيون الذين نذروا حياتهم لخدمة الدين، وكيف كان هؤلاء الربيون يقاومون عدوهم: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/146)، وفي الآية التالية يقول ربنا تبارك وتعالى: ﴿وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/147).

في ختام الآية يأتي طلب النصر والمعونة من الله عز وجل، ولكن في بدايتها يحاسب الربيون أنفسهم، ويستغفرون لذنوبهم وإسرافهم في أمرهم ويتطهرون، فهل لا يستجيب الله دعاء من لجأ إليه؟! يستجيبه بالطبع؛ ولذلك يقول في الآية التالية مبيّنًا كيف كانت استجابته لدعائهم: ﴿فَآتَاهُمُ اللهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الآخِرَةِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/148)، فلا يحرمهم الله من لطفه وكرمه وفضله وإحسانه، ويبلّغهم مرادهم في الدنيا، وينعم عليهم بأجلّ النعم في الآخرة.

نفهم من هذا كله أن من الشروط الأولية للفوز بألطاف الله التزكية والتوبة والاستغفار، ومن ثَمّ يجب أن يكون لدى المؤمن إصرار وعزم وحرص أكيد على التزكية والتطهر، وللوصول إلى هذا الهدف لا بدّ أن يُخضِع نفسه للمحاسبة والمراقبة، وأن يعلم أنه إذا كان هناك من شيء لا بدّ من الشكوى منه فهو نفسه أولًا، فمهما كانت حياة الفرد نقية طاهرة فمن الجدير به أن يتوجّه إلى الله بشعور المحاسبة؛ لأن هذا يكشف عن ولائه لربه وإخلاصه في عبوديته، فضلًا عن أن هذا السلوك يجنّبه إلصاق الجرم بالآخرين والانشغال بعيوبهم والبحث عن المذنب في الخارج دائمًا.

فمن لديه هذا الوعي يتمكّن من إصلاح عيوبه ومعالجة تصدعاته.. ومثل هؤلاء وحدهم هم الذين ينالون سعادة الدنيا والآخرة كما ورد في الآية الكريمة.

^[1] صحيح البخاري، الجمعة، 11؛ صحيح مسلم، الإمارة، 20.

İnsanlığın İftihar Tablosu (s.a.s) bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyururlar: “Her birerleriniz râî (çoban) ve hepiniz elinizin altındakinden sorumlusunuz.” (Buhârî, cuma 11; Müslim, imâre 20) Bu hadise göre herkesin sorumlu olduğu bir alan vardır ve herkes mesuliyetinin hesabını verecektir. Mesela bir köyün, bir kasabanın, bir vilayetin veya bir ülkenin başında bulunan kimse bulunduğu yerde hakkı ve adaleti tesis etmekle, nizam ve ahengi sağlamakla, raiyyetini görüp gözetmekle sorumludur. Dolayısıyla bu tür kimselerin mesul oldukları yerde meydana gelen her türlü olumsuzluk karşısında kendilerini sorgulamaları gerekir. Böyle bir tavır, basiretin, hakkaniyetin ve Allah korkusunun bir ifadesidir. Onların kendi muhasebelerini yapmadan dışarıda suçlu aramaları ise nankörlük ve körlüklerinin göstergesidir.

Hususiyle insanlığa diriltici bir ruh üflemeyi hayatlarının gayesi bilen adanmışların, kuraklığı dahi kendi günahlarına bağlayacak ölçüde derin bir muhasebe insanı olan Hz. Ömer hassasiyetiyle hareket etmeleri çok önemlidir. Cenab-ı Hak’tan dilerim, önemli hizmetler yapmaya muvaffak olmuş dava adamları içinde bu ufka, seviyeye ulaşmış insanlar yetişmiş olsun. İnsanlığa âb-ı hayata giden yolu böyleleri gösterecek ve yeni bir dirilişe onlar vesile olacaktır. Meydana gelen bütün olumsuzlukları kendinizden bilecek ölçüde bir muhasebe insanıysanız ve Allah’la çok sıkı bir irtibatınız varsa şunu çok iyi bilmelisiniz ki, Cenab-ı Hak zaman zaman sizi bir kısım şefkat tokatlarına maruz bıraksa bile, bunlar gelip geçici olacak, karanlık gecelerin arkasından mutlaka güneş ufkunuzu aydınlatacaktır. Gün doğmadan meşime-i şebden neler doğar bilemeyiz.

Evet, bizim için asıl üzerinde durulması gereken mesele, kendi muhasebemizi yapmaktır. “Biz düzgün insanlardık, istikamet içinde yürüyorduk, insanlığa faydalı hizmetler yapıyorduk, niye başımıza bu sıkıntılar geldi?” şeklindeki düşünceler bizi yanlış bir yola sevk edebilir. Bu konuda mü’mince mülahaza şu olmalıdır: “İhtimal ki bir kısım eğriliklerimiz vardı. Belki Allah’a tam teveccüh edemiyorduk. Belki inanılması gerektiği gibi inanamıyorduk. Belki amel-i salihte kusur ediyorduk. Belki bize emanet edilen konumun hakkını tam veremiyorduk. Belki Cenab-ı Hakk’ın ihsan ettiği imkânları gerektiği ölçüde değerlendiremiyorduk…” Bunları düşünerek her fırsatta kendimizle yüzleşmeli, tevbe ve istiğfarla Cenab-ı Hakk’a yönelmeliyiz. Böyle bir tavır, Allah katında pak ve temiz kalmanın çok önemli vesilelerindendir. Bugüne kadar pak kalanlar böyle kalmışlardır. Daimî bir muhasebe ve murakabe duygusuyla kendinizi sürekli kontrole tabi tutmaz, hesaba çekmezseniz önünüzdeki terakki yolları tıkanır, Allah’la münasebete geçemez, maiyyetin kokusunu alamaz, aşk u iştiyak nedir bilemezsiniz.

Günah, İnsanlığın İftihar Tablosu’ndan (sallallahu aleyhi ve sellem) fersah fersah uzaktır. Allah geçmişte O’na günahın hayalini bile yaşatmamış, geleceğe ait de günaha giden bütün kapıları kapamıştı. Buna rağmen O, Allah’a günde yetmiş defa istiğfar ediyordu. Kurban olayım Sana, neye istiğfar ediyordun? Kıtmir; günahın, Senin hayaline dahi gelip çarpacağına ihtimal vermiyorum. Allah Resûlü’nün böyle davrandığı bir noktada siz de kendinize böyle bakarsanız, Allah Teâlâ’nın size bakışı o zaviyeden olur. Her zaman bir arınma, temizlenme, pir ü pak olma mülahazası içinde yaşarsanız, sizi muhafaza buyurur, üzerinize günahın tozunu dahi kondurmaz.

 “Kim Allah içinse, Allah da onun içindir.” Yani kim kendini Allah’a adamışsa, Allah deyip oturuyor, Allah deyip kalkıyor, hep Allah’ı düşünüp O’nunla ilgili mülahazaları heceliyor ve daima bunlarla geceliyorsa, Allah da katiyen onu yalnız bırakmaz, inayet ve riayetini onun üzerinden eksik etmez. Bu sebepledir ki dualarımızda, “Allahumme kün lena velâ tekün aleynâ” diyoruz. Yani Allah’ım bizim lehimize tecellilerini gönder ve bize teveccühte bulun, aleyhimize olma!

Bir mü’mine düşen vazife, hayatının her karesinde Allah’la münasebet açısından nerede durduğunu bilmek ve hayatını bir muhasebe insanı olarak geçirmetir. Nitekim hesabınızı burada görürseniz, âhirete hesabı görülmüş olarak gidersiniz. Elinize özel bir pasaport verilir, hesap sorulmadan “geç” denilir ve siz de berzahı aşar, mahşeri geçer, sırattan uçar, Cennet’e girer ve rü’yet ü rıdvana kavuşursunuz. Bunun içindir ki Hz. Faruk-u Azam, “Hesaba çekilmeden evvel kendinizi hesaba çekiniz!” der.

Hayatınızı hesaplı yaşar, sürekli nefsinizle yaka paça olur, vaktinizi hep tefekkür, tezekkür ve tedebbürle geçirirseniz, bugün olmazsa yarın, yarın olmazsa öbür gün Cenab-ı Hakk’ın rızasına nail olursunuz. Kendi muhasebenizi yapmazsanız, başkalarının hesabıyla meşgul olursunuz. Daha doğrusu şeytan sizi başkalarıyla meşgul eder. Dolayısıyla bir türlü ulaşmanız gerekli olan yere varamazsınız. Kendiniz manevî dünyanız adına darmadağınık bir hayat yaşamasanız da başkalarının eğri büğrü oluşlarıyla uğraştığınızdan dolayı bir türlü derlenip toparlanamazsınız.

İnsan sürekli kalbinin ritmini kontrol etmeli, hayatının ince hesabını tutmalıdır. Aksi takdirde o, kısa sürede sığlaşır; sığlaştıkça da başkalarının kusuruna takılır kalır, sürekli onların kusurlarını sayıp dökmekle meşgul olur da bu arada kendini unutur. Kendini unutan ise farkına varmadan dünya kadar kusurun içine girer.. dünyayla meşgul olurken ukbayı unutur.. bugünle meşgul olurken yarınsız hâle gelir.

Kur’ân-ı Kerim’de onlarca âyet-i kerimede mü’minlere muhasebe ve istiğfar ufku gösterilir. Mesela Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafından her akşam yatmadan önce okunması tavsiye edilen Bakara Sûresi’nin son âyetinde şöyle buyrulur: “Ya Rabbenâ! Eğer unuttuk veya kasıtsız olarak yanlış yaptıysak bundan dolayı bizi sorumlu tutma! Ya Rabbenâ! Bizden öncekilere yüklediğin gibi sırtımıza ağır yükler yükleme! Ya Rabbenâ! Takat getiremeyeceğimiz şeylerle bizi yükümlü tutma! Affet bizi, lütfen bağışla kusurlarımızı, merhamet buyur bize! Sensin Mevlâmız, yardımcımız! Kâfir topluluklara karşı Sen yardım eyle bize!” (Bakara Sûresi, 2/286)

Âl-i İmrân Sûresi’nde de adanmışların önemli bir özelliği olarak muhasebe ve istiğfarları gösterilir. Onların düşmanları karşısında nasıl mukavemet gösterdikleri anlatılır: “Nice peygamberler gelip geçti ki onlarla beraber, kendisini Allah’a adamış birçok rabbanîler savaştı. Onlar, Allah yolunda başlarına gelen zorluklar sebebiyle asla yılmadılar, zayıflık göstermediler, düşmanlarına boyun da eğmediler. Allah böyle sabırlı insanları sever.” (3/146) Ardından da şöyle buyrulur: “Onların bu durumda dedikleri sadece şu oldu: “Ey bizim kerîm Rabbimiz, günahlarımızı ve işlerimizdeki aşırılıklarımızı affet! Ayaklarımızı hak yolda sabit kıl ve kâfirler gürûhuna karşı bize yardım eyle!” (3/147)

Âyetin sonunda Allah’tan nusret ve yardım talebi dile getirilir. Ama bunun öncesinde “ribbîler” kendileriyle yüzleşiyor, hata ve günahlarına istiğfar ediyor ve arınıyorlar. Allah Teâlâ Kendisine sığınanların taleplerini hiç karşılıksız bırakır mı? Bırakmıyor. Bir sonraki âyet-i kerimede onların bu taleplerine Cenab-ı Hakk’ın nasıl cevap verdiği şöyle ifade buyruluyor: “Allah da onlara hem dünya mükafatını, hem ahiret mükafatlarının en güzelini verdi. Çünkü Allah, ihsan ehlini sever.” (3/148) Allah (celle celâluhû) böylelerini lütfundan, kereminden, fazlından, ihsanından mahrum bırakmıyor; onları hem dünyada ulaşmak istedikleri maksutlarına ulaştırıyor hem de onlara en güzel âhiret nimetlerini ihsan ediyor.

Bütün bunlardan anlıyoruz ki, Allah’ın lütuflarına nail olmanın öncelikli şartlarından biri arınma, tevbe ve istiğfardır. Bu açıdan inanmış bir insanda arınma konusunda ciddi bir azim ve kararlılık, ceht ve gayret olmalıdır. Bu hedefe ulaşmak için insanın kendisiyle meşgul olması, kendini ciddi bir muhasebe ve murakabeye tâbi tutması gerekir. İnsan bilmelidir ki şikâyet edeceği bir durum varsa şikâyetin ilk muhatabı kendi nefsi olmalıdır. İnsan ne kadar temiz bir hayat yaşarsa yaşasın, böyle bir muhasebe duygusuyla Allah’a yönelmesinde fayda vardır. Zira bu, onun Allah’a bağlılığını, kulluktaki samimiyetini gösterir. Ayrıca böyle bir tavır onu başkalarına atf-ı cürümde bulunmaktan, başkalarının suçlarına takılıp kalmaktan, sürekli dışarıda suçlu aramaktan da korur.

Bu şuurdaki insan kendi kırık ve çatlaklarını hızlı bir şekilde tamir ve tedavi etme imkânı bulur. Âyet-i kerimede de ifade edildiği gibi dünya ve âhiret saadetine ancak bu kimseler kavuşacaklardır.

تظهر شخصية الإنسان بشكل أكثر وضوحًا في الأوقات الصعبة؛ لأن منْ يعيشون في راحةٍ وسعةٍ يسهل عليهم امتلاك زمام ألسنتهم والحفاظ على استقامتهم، والحقيقة أنه عندما تبدأ المشاكل والمصائب يصعب الحفاظ على التوازن والاستقامة، وتحدث انحرافات مختلفة وفقًا لشدّة الضائقة التي يُعانى منها، فمثلًا قد ينزلقون إلى التشكيك في القيم الإيمانية، ويمكن أن يقعوا في أفكار غير لائقة في شأن الذات الإلهية.. وفي مثل هذه الحالة، يُحرم العبد من كل أنواع الثواب والأجر الذي يمكن الحصول عليهما من الصبر على المصائب، كما يمكن أن يرتكب ذنوبًا مختلفة بحسب درجة الانحراف، وهذا هو الخسران في الوقت الذي هو أدعى للكسب؛ لأن الصبر على البلاء مثل العبادة؛ يمنح الإنسان مكافآت كبيرةً ودرجات عاليةً لا يستطيع بلوغها في الأوقات العادية.

ومع ذلك فليس سهلًا على الإنسان أن يسيطر على نفسه، ويتحلّى بالصبر في مواجهة السلبيات التي يتعرّض لها؛ لأنّ هذا الأمر يتطلّب جهدًا وجهادًا حقيقيًّا، إننا بشر قد نتأثّر بمواقف الآخرين وسلوكهم، فننسى أنفسنا والقدَر أيضًا عند المشاكل والمصائب التي تحلّ بنا، ونرى كلَّ شيءٍ نابعًا من أخطاء الآخرين؛ فتضطرب نفوسُنا وتتشتّت أفكارنا جرّاء ما حدث، وربما نتلوّى ألمًا لذلك.. بل وقد تهاجم خيالنا وقلوبَنا وأذهانَنا -من وقت لآخر- مجموعةٌ من المشاعر والأفكار السلبية التي لا تتّفق مع عقيدتنا، وفي هذه الحالة يجب أن نعبّر عن إرادتنا بثباتٍ وإيمان حقيقيّين ونحاول التخلّص من هذه السلبيات في أسرع وقتٍ ممكن، وأن نتحكّم في خلايانا العصبية، وأن نُخضع أفكارنا للسيطرة دائمًا، ولا نسمح بمرور ما لا يرضي الله.. علينا أن نمنع الأفكار التي لا يمكن التوفيق بينها وبين نظامنا العقدي من الدخول إلى مشاعرنا وأفكارنا، وحتى أحلامنا.

إذا كانت مواقف الآخرين وسلوكياتهم غير الإنسانية تقودنا إلى أفكار وأفعال مشابهة، فهذا دليل على ضعف إرادتنا وضعف إيماننا، وإذا كانت الانحرافات التي يعيشها الآخرون تجعلنا نعيش نحن أيضًا انحرافات مماثلة، وكانت الضغوط والإهانات التي نتعرّض لها تضرّ أيضًا بقلوبنا وأفواهنا فهذا يعني أننا لم نستطع وضع أقدامنا على أرضيةٍ صلبة، ولا الثبات في الطريق الذي نسير فيه، ويجب أن يكون وردنا دائمًا وأبدًا ﴿رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/8).

كلُّ شخص يفعل ما تمليه عليه طبيعة شخصيته، دع الآخرين فليكتبوا ويرسموا ويتحدّثوا ويتصرّفوا وفقًا لطبيعتهم! بل ليكذبوا أشدَّ الكذب إن أرادوا، وليلجؤوا إلى جميع أنواع الافتراء والتشهير، وليأتوا بما لا يوصف من القبائح، وليغلوا في ظلمهم؛ ولكن يجب ألا تدفع أفعالُهم المنحرفةُ والخاطئةُ منْ نذروا أنفسهم بصدقٍ لخدمة الإيمان والقرآن إلى سلوكيّات مماثلة.. فكذبُ أحدهم مائة أو ألف مرة لا يبرر لك أن تكذب ولو مرة واحدة، واتصاف غيرك بالكفر أو ارتكابه جرائم مختلفة لا يبيح لك فعل ذلك، إن الحرام حرام دائمًا، وانغماس العالم كله في الحرام لا يُحللُ لك ذرّةً من الحرام، ولو أن الآخرين سرقوا الجمل بما حمل، فستخسر أشياء كثيرة إذا ما خالطتك قطرةٌ من الحرام.

نعم، إن القرآن الكريم يقول: ﴿كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ﴾ (سورة الإِسْرَاءِ: 17/84) بمعنى أن كل فرد يتصرّف وفق مزاجه وطبيعته نفسه، ويفعل ما تمليه عليه شخصيته، وفي بقية الآية يقول: ﴿فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا﴾ (سورة الإِسْرَاءِ: 17/84)، وبما أن الله هو من يعلم كلّ شيءٍ ومَنْ سيعاقب على أفعالنا أو يُثيب عليها، فيجب علينا أن نعدّل مواقفنا وسلوكنا تبعًا لذلك، وسيحصل كلُّ امرئ على جزاء ما فعل.. وإذا كان البعض يسلك طريق الاضطهاد والظلم، فسينال ما يستحقه في هذه الدنيا تمهيدًا للعقاب الذي سيلقاه في الآخرة. ومن يَسِمون الأبرياء اليوم بـ”الخونة والإرهابيين” ربما يتعرّضون أنفسهم للافتراءات نفسها ذات يوم؛ لأن الله عادل.. أنا أؤمن بعدالة الله بقدر ما أؤمن بوجوده.

عاقبة الظالمين

سترون قريبًا أن مَنْ أعدّوا مشاهد الظلم التي نشهدها اليوم، ومَنْ يُسلطون الناس بعضهم على بعض، ومَنْ يحاولون بناء مستقبلهم الخاص بدماء الآخرين ودموعهم سيعيشون في خراب ويبابٍ، وفي شتات وضياع، ويتعرّضون لصفعات القدر القاسية، حتى إنكم ستشعرون بالحزن لحالتهم البائسة وستقولون: “ليتهم لم يفعلوا الكثير من الشر في السابق، ولم يصيروا ألعوبة في يد الشيطان، حتى لا يكونوا من الخاسرين!”، عندما ترون أولئك الذين فعلوا بكم كثيرًا من الشر، واستساغوا كل أنواع القسوة بحقكم -عندما ترونهم- يهوون لاحقًا الواحد تلوَ الآخر مثل الأشجار التي ضربتها العاصفة، ويتساقطون مثل الأوراق التي تعصف بها رياح الخريف، وقد انهارت عروشهم على رؤوسهم؛ فكيف لكم ألا تقولوا: “آه، كم هو محزن!”، وكيف يمكن ألا تشفقوا على الشباب الذين انخدعوا وانهاروا في الشوارع وضاعوا بسببهم!

لقد مارسوا من الظلم والاضطهاد، وفعلوا من الشرور ما لا يمكن تصوّره لدرجة أنهم لم يتركوا وراءهم شيئًا يُذكر بالخير بعد ذلك، لقد أغلقوا جميع الأبواب التي يمكنهم اللجوء إليها وطلب المساعدة منها، وكم أتمنّى لو أنهم تركوا لنا على الأقل دافعًا لقراءة الفاتحة عليهم! لو أنهم تركوا علاقةً ولو بسيطة، لو أنهم لم يدمّروا الجسور تمامًا!

وبعد أن ينتقل هؤلاء الظالمون إلى الدار الآخرة فإنكم ستجدون صعوبة في العمل بحديث رسولنا صلى الله عليه وسلم: “اذْكُرُوا مَحَاسِنَ مَوْتَاكُمْ، وَكُفُّوا عَنْ مَسَاوِيهِمْ”^[1]، وعندما تسمعون أسماءهم وتتذكّرون الآلام التي عانيتموها، ستفور مشاعركم بحسب طبيعتكم الإنسانية، وربما ستوفون إرادتكم حقّها عندئذ، وتتحكّمون في مشاعركم السلبية لئلا تتصرّفوا بما يخالف المبادئ الأساسية للدين، وستقولون مرة أخرى: “صبر جميل”، وستحاولون ضبط ردود أفعالكم الداخلية، فلن تشتموهم أو تلعنوهم، لأن شخصيَّتنا العامة تتطلّب أن نكون هكذا.

إذا كان كل امرئ سيفعل ما تمليه عليه شخصيته، فهذا يعني أن الظالمين سيواصلون قسوتهم حتى يُطاح بهم، ولن يترك الفاسقون فسقهم وفجورهم، ولن يتخلَّى المنافقون عن النفاق، وسيستمرّ هذا الحال حتى ولو تغيرت الأسماء والأشخاص.

وعليه فإنه يقع على عواتق المؤمنين الذين كرسوا حياتهم لخدمة الإيمان والقرآن أن يتعاملوا بإيمان ويحافظوا على أحوالهم وأفعالهم التي تليق بالمؤمن، ويجب علينا أن نفي بمقتضيات شخصيتنا، رغم كل الصعوبات، وألا نتخلَّى عن موقفنا الأخلاقي، وأن نعمل على تجاوز الأزمات والصعاب التي نمر بها ثقة بالله وتسليمًا وتوكّلًا وتفويضًا له، كما ينبغي ألا تقودنا الدناءات والشناعات المرتكبة إلى فعل قبائح مماثلة، بل ألا تَرِدَ في أحلامنا ولا تخطر ببالنا فكرة الانتقام، وألا نسمح أبدًا للأحقاد والكراهية أن تدُبَّ في داخلنا، لأننا -رغم كلِّ الظروف- مطالبون بالحفاظ على نزاهتنا الروحية والفكرية والحسية.

يجب أن نعلم جيّدًا أنه كان هناك دائمًا من يؤذون ويهينون، ويزدرون أناسًا ليس لديهم أيّ هدفٍ سوى إعلاء مُثُلهم الدينية وتحقيق أحلامهم النبيلة، وسوف تقابلون أمثال هؤلاء الأشخاص دائمًا، ومن جهةٍ سيقوم أفراد الخدمة الذين يتعرّضون لهذه الأمور بتطوير إستراتيجيات لدفع المكائد التي تعترضهم، مثل المصارعين المحترفين، ومن جهةٍ أخرى سيسعون إلى مواصلة خدمتهم دون تردد.. فإن تهدروا كلَّ أوقاتكم بالضربات القادمة من اليمين واليسار، ومن الأمام والخلف؛ فستخسرون.

قد يواجه المخلصون في أثناء محاولتهم تعمير قلعةٍ خربةٍ منذ عدّة قرون وإصلاحها، عقباتٍ وهجماتٍ من البعض، وبحسب حجم الهجمات، قد يحدث دمارٌ وانهيارٌ في البنية من موضعٍ لآخر، وربما تُغتصب المؤسسات التي أقامها المؤمنون المخلصون بعرق جبينهم ودموعهم وكثيرٍ من الجهود بهدف حماية الأجيال الشابة، فيجب علينا في مواجهة كل ذلك أن يكون لدينا إيمانٌ وأملٌ وتصميمٌ وعزمٌ يؤهّلنا لتحقيق عشرة مكاسب مقابل خسارةٍ واحدة، وأن نواصل طريقنا من خلال إيجاد طرق بديلة جديدة، وإذا ما انتزعوا منّا واحدًا، علينا أن نُسهم في إيجاد عشرة يلتفّون حولنا، ينبغي أن يزداد حماسُنا وحذرُنا كلّما هاجمنا الظالمون واعتدوا علينا، وأن نخصّص المزيد من الوقت لخدماتنا ونزيد من سرعتنا أكثر فأكثر.

سيأتي يوم ينظر الحق تعالى فيه بألطافه السبحانية الربانية إلى مثل هذا العزم والتصميم وروح التضحية، ونحظى بنعمٍ وألطافٍ إلهيّة أكثر بكثيرٍ وكثيرٍ من الأعمال التي عملناها وفاءً بحقّ إرادتنا، بل وعلى نحو يستحيل شرحه وتفسيرُه وفق مبدإ تَنَاسب العلية.

الحقّ والعدل والاستقامة

جوهر الأمر هو الحقّ والعدل والاستقامة، إننا مطالبونا باحترام الحق والحقيقة لدرجة الخضوع أمام الحق حتى ولو كان ذلك ضدّ أنفسنا ومصالحنا، يجب ألا نبتعد عن العدل ولو لحظةً واحدةً، نحن مكلفون بالعيش في استقامة تامّة، ويجب أن نتحلّى بحساسيّة ودقّة بالغة في عدم التعدي على حقوق الأفراد والأمة ما حَيِيْنا، وألا نتخلَّى عن فكرة الإخلاص ولو للحظة، وألا نوقف خدمة الإيمان والقرآن أبدًا، حتى ولو أقبلت علينا الدنيا بكلّ أبّهتها وزهوها فيجب أن نكون عازمين لأن نفضّل عليها الخدمات التي نضطلع بها حاليًّا، ونفضّل فتح القلوب ودخولها على سلطنة العالم.

عندئذ سيرد الله تعالى عليكم الخيرات التي قدمتموها أضعافًا مضاعفة، ويجازيكم أَضعاف جهودكم، سوف يمنُّ عليكم بفتوحاتٍ غير متوقّعة، وسيقيم بأيديكم القيم الإنسانية العالمية التي تتوقّعها البشرية، كيف لنا أن نعرف كل هذا؟! لأن هذا هو نهج النبي ونهج الصحابة، والله لا يتخلَّى عمن يسلكون سبيله، ولا يصيبهم بالعطب.

أما بالنسبة لمن تركوا الحق والعدل والاستقامة، وانخدعوا بمناصبهم وسياستهم وسلطتهم وقوتهم وقدرتهم فسيخسرون -عاجلًا أو آجلًا- حتى ولو حقّقوا بعض الانتصارات والنجاحات المؤقّتة، وسيتعرّضون للمهانة والاحتقار بينما هم لا يزالون في الدنيا، وسيرتجفون من الخوف، ويبحثون عن حفرة يهربون إليها، وهم نادمون على ما فعلوا.. إن الأشياء التي يفعلها منْ يلوثون حياتهم الروحية ويعيشون في اللوثيات سوف تُردُّ عليهم ذات يوم، وعندما ينتقلون إلى الآخرة، ستكون حالتهم بائسةً، ولن يُمنحوا الأمان.

نعم، فالعاقبة للمتقين، على حدّ قول الآية القرآنية، لكن انتظار ذلك يتطلّب صبرًا حقيقيًّا، وهذا أمرٌ ثقيلٌ للغاية، ولكن المكافآت التي سيتم الحصول عليها في النهاية أثقل وأكبر، وستضيف وزنًا إلى الوزن الذي في كفة الحسنات.. يكفي أن نستطيع مواجهة حتى أكثر الأمور إيلامًا بقلبٍ منشرِحٍ صادقٍ، وأن نقول: “الحمد لله على كل حال سوى الكفر والضلال” حتى ونحن نتألم، فالحمد والشكر لله الذي لم يعرّضْنا لهفوات وسقطات شيطانية رهيبة، ولم يجعلنا نضحّي بقلوبنا وحياتنا الروحية طمعًا في السلطة، وحفظنا من السرقة والنهب، ووقانا من التصفيق والتهليل للظلم والظالمين.

^[1] سنن أبي داود، الأدب، 49؛ سنن الترمذي، الجنائز، 34.

İnsanın karakterinin rengi, zor zamanlarda daha net ortaya çıkar. Rahat zamanlarda yaşayan insanların eline diline sahip olması, istikametini koruması kolaydır. Asıl, belâ ve musibetler gelmeye başladığında denge ve istikameti korumak zorlaşır. Maruz kalınan sıkıntının şiddetine göre farklı inhiraflar yaşanabilir. Mesela inanılan değerler sorgulanabilir, Zât-ı Ulûhiyet hakkında yakışıksız düşüncelere girilebilir. Böyle bir durumda hem musibetlere sabretmek suretiyle elde edilecek sevaplardan mahrum kalınır hem de yaşanan inhirafın derecesine göre farklı günahlara girilebilir. Bu, kazanma kuşağında yaşanan zarardır. Zira belâlara karşı gösterilen sabır, ibadet gibidir; kişiye normal zamanlarda elde edemeyeceği büyük sevaplar, yüksek dereceler kazandırır.

Ne var ki insanın maruz kaldığı olumsuzluklar karşısında dişini sıkıp sabretmesi hiç de kolay değildir. Bu, ciddi bir ceht ve mücadele gerektirir. Beşeriz; başkalarının tavır ve davranışlarına takılabiliriz. Başımıza gelen bela ve musibetlerde nefsimizi ve kaderi unutup her şeyi insanların hatalarından bilebiliriz. Yaşananlar karşısında huzurumuz kaçar, fikrî dağınıklık yaşar, ızdırapla iki büklüm olabiliriz. Hatta yer yer hayalimize, kalbimize, zihnimize inancımızla bağdaşmayacak olumsuz bir kısım duygu ve düşünceler hücum edebilir. Böyle durumlarda ciddi bir metanet ve inançla hemen irademizi ortaya koymalı ve bu olumsuzluklardan en kısa zamanda sıyrılmaya çalışmalıyız. Nöronlarımıza hâkim olmalı, sürekli düşüncelerimizi kontrol altında tutmalı ve Allah’ın hoşnut olmayacağı hiçbir şeyi orada misafir etmemeliyiz. İnanç sistemimizle telif edilemeyecek fikirlerin, değil duygu ve düşüncelerimiz, rüyalarımıza dahi girmesine meydan vermemeliyiz.

Başkalarının insanlık dışı tavır ve davranışları bizi de benzer düşünce ve hareketlere sevk ediyorsa, irademiz de imanımız da zayıf demektir. El âlemin yaşadığı inhiraflar bizim de benzeri savrulmalar yaşamamıza sebep oluyorsa, yaşadığımız tazyik ve tezyifler bizim de kalbimizi ve ağzımızı bozuyorsa, ayağımızı sağlam bir zemine basamamış, yürüdüğümüz yolda sabit kadem olamamışız demektir. رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا “Ey bizim kerîm Rabbimiz, bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi saptırma!” (Âl-i İmrân Sûresi, 3/8) hakikati her zaman vird-i zebânımız olmalı.

Şunu unutmamak gerekir ki herkes kendi karakterinin gereğini yapar. Varsın başkaları kendilerine göre yazsın, çizsin, konuşsun, hareket etsin! İsterlerse yalanın en katmerlisini söylesin, iftira ve karalamanın her türüne başvursun, ağza alınmayacak hakaretler etsin, zulümlerine zulüm eklesinler; onların bu ahlâksız ve günahkâr tutumları, iman ve Kur’ân hizmetine gönül vermiş adanmışları benzer davranışlara asla sevk etmemelidir. Birilerinin yüz, bin defa yalan söylemesi sizin tek bir defa yalan söylemenizi meşru kılmaz. Başkalarının kâfir sıfatı taşıması, çeşitli cürümleri irtikap etmesi size bunları mubah kılmaz. Haram her zaman haramdır. Bütün dünyanın balıklamasına bir haramın içine dalması, sizin için zerre haramı helâl yapmaz. İsterse başkaları deveyi hamuduyla götürsün, siz haramın damlasına bulaştığınız zaman çok şey kaybetmiş olursunuz.

Evet, Kur’ân, كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ buyuruyor. (İsra sûresi, 17/84) Yani herkes kendi mizacına göre hareket eder, karakterinin gereğini ortaya koyar. Âyetin devamında da şöyle buyruluyor: فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلاً “Kimin doğru yol tuttuğunu, hidayet üzere olduğunu en iyi bilen, Rabbinizdir.” (İsra sûresi, 17/84) Madem her şeyi bilen ve işlediğimiz fiillerin mükafat veya cezasını verecek olan Allah’tır, o hâlde tavır ve davranışlarımızı buna göre ayarlamak zorundayız. Herkes yaptığının karşılığını görecektir. Birileri zulüm yolunu tutmuş gidiyorsa, ahirette karşılaşacakları cezanın bir mukaddimesi olarak dünyada iken de müstahaklarını bulacaklardır. Bugün masum insanlara “hain, terörist” diyenler, belki de bir gün aynı iftiralara kendileri maruz kalacaktır. Çünkü Allah adildir. Allah’ın adaletine O’nun varlığına inandığım kadar inanıyorum.

Zalimlerin İbretlik Sonu

Bugün şahit olduğumuz zulüm tablolarını hazırlayanların, insanları birbirine musallat edenlerin, kendi istikballerini başkalarının kan ve gözyaşıyla inşa etmeye çalışanların derbeder olduklarını, kaderin şiddetli tokatlarına maruz kaldıklarını, zir u zeber olduklarını pek yakında göreceksiniz. Hatta onların bu perişan vaziyetleri karşısında ızdırap duyacak ve “Keşke zamanında bunca kötülüğü yapmasalardı, şeytanın oyuncağı hâline gelmeselerdi de kaybedenlerden olmasalardı!” diyeceksiniz. Size bunca kötülüğü yapanların, çeşit çeşit zulümleri reva görenlerin fırtınaya maruz kalmış ağaçlar gibi peşi peşine devrildiklerini, hazana maruz yapraklar gibi savrulup gittiklerini, saltanatlarının başlarına yıkıldığını gördüğünüz zaman nasıl “Yazık oldu!” demeyeceksiniz ki! Onların yüzünden kandırılan, sokaklara dökülen ve heder olup giden gençliğe nasıl acımayacaksınız ki!

Yaşanan bu karanlık dönemde o kadar çok zulmettiler, akla hayale gelmedik öyle kötülükler yaptılar ki hayırla yâd edilecek hiçbir şey bırakmadılar. Sonrasında dönüp yardım dileyecekleri bütün kapıları kendilerine kapattılar. Keşke içimizde en azından kendilerine bir Fatiha okuma duygusu bıraksalardı! Keşke bu kadar olsun bir irtibat bıraksalar, köprüleri bütün bütün yıkmasalardı! Yaşadıkları sürece işleri güçleri birilerine zift püskürtmek olan insanlar devrilip gittikten sonra Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)in, “Ölülerinizi kötü yanlarıyla yâd etmeyin.” hadisiyle amel etmekte zorlanacaksınız. Onların isimlerini duyduğunuzda insanlığın gereği olarak bir kere daha çektiğiniz acıları hatırlayacak ve duygularınız kabaracak. Belki o zaman iradenizin hakkını verecek ve dinin temel disiplinlerine aykırı hareket etmeme adına içinizdeki olumsuz duyguları kontrol edeceksiniz. Bir kere daha “Ya Sabır” diyecek, iç reaksiyonlarınızı dengeleyecek, arkalarından lânet okumayacak, kötü söz sarf etmeyeceksiniz. Çünkü bizim genel karakterimiz böyle olmayı gerektirir.

Herkes karakterinin gereğini ortaya koyacaksa, zalimler devrilip gidecekleri âna kadar zulümlerine devam edecek, fasıklar fısk u fücurlarını bırakmayacak, münafıklar nifaktan vazgeçmeyecek demektir. İsimler, şahıslar değişse de bu durum devam edecektir. Buna göre imana ve Kur’ân’a gönül vermiş mü’minlere de mü’mince davranmak, imana yakışır hâl ve vaziyetlerini devam ettirmek düşer. Bizler her türlü zorluğa rağmen kendi karakterimizin gereğini yerine getirmeli, ahlâkî duruşumuzdan taviz vermemeliyiz. Allah’a tevekkül, teslimiyet, tefviz ve sikamız sayesinde yaşadığımız badire ve gaileleri aşmaya çalışmalıyız. Yapılan denaet ve şenaatler bizi de benzer olumsuzluklar yapmaya sevk etmemeli. “Fırsat ele geçerse intikamımızı alırız” düşüncesi rüyalarımıza dahi girmemeli, aklımızın köşesinden dahi geçmemeli. İçimizde hiçbir şekilde kin ve nefretin vücut bulmasına meydan vermemeliyiz. Çünkü biz her şeye rağmen nezahet-i ruhiye, fikriye ve hissiyemizi korumak mecburiyetindeyiz.

Şunu iyi bilmeliyiz ki dinî mefkûrelerini bayraklaştırmaktan, yüksek gaye-i hayallerini realize etmekten başka hedefi olmayan insanlara çelme takan, el ense çeken, onları kündeye getirmek isteyen birileri hep olmuştur, sizin karşınıza da böyleleri mutlaka çıkacaktır. Buna maruz kalan hizmet insanları, bir taraftan profesyonel güreşçiler gibi kendilerine karşı yapılacak oyunları savma adına stratejiler geliştirecek, diğer yandan da yılmadan hizmetlerini devam ettirmeye çalışacaklardır. Şayet sağdan soldan, önden arkadan gelen toslamalara takılır kalırlarsa kaybederler.

Onlar, asırlardır rahnedar olan (harap olmuş) bir kaleyi tamir ve ıslah adına gayret ederken, birilerinin engellemeleriyle, saldırılarıyla karşılaşabilirler. Yapılan saldırıların büyüklüğüne göre yer yer bünyede yıkıntı ve çöküntüler oluşabilir. Samimi mü’minlerin genç nesillere sahip çıkma adına himmetleriyle, alın teriyle, göz yaşıyla, bin-bir emekle kurdukları müesseseler gasp edilebilir. Bütün bunlar karşısında bizler öyle bir imana, ümide, azim ve kararlılığa sahip olmalıyız ki bir kayba karşılık on tane kazanç elde etmeye bakmalıyız. Yeni yeni alternatif yollar bularak yolumuza devam etmeliyiz. Bir kişiyi bizden koparıp aldıklarında on kişinin etrafımızda halkalanmasını sağlamalıyız. Zalimler hınçla, öfkeyle üzerimize geldikçe bizde temkin ve heyecan daha da artmalı, hizmetlerimize daha fazla zaman ayırmalı, hızımızı daha da artırmalıyız.

Bir gün gelecek, Cenab-ı Hak böyle bir azme, kararlılığa, adanmışlık ruhuna eltâf-ı sübhaniyesiyle teveccüh buyuracaktır. Tenasüb-ü illiyet prensibiyle izah edilemeyecek şekilde, bizim iradelerimizi ortaya koyarak yaptığımız işlerin çok çok ötesinde ilâhî lütuf ve nimetlerle karşılaşacağız.

Hak, Adalet ve İstikamet

İşin özü; hak, adalet ve istikamettir. Kendi aleyhimize bile olsa hak karşısında dize gelecek kadar hakka-hakikate saygılı olmak zorundayız. Adaletten bir an dahi ayrılmamalıyız. Kılı kırk yararcasına istikamet içinde yaşamakla mükellefiz. Fertlerin, milletin hukukuna tecavüz etmeme noktasında ölesiye bir hassasiyet göstermeliyiz. Bir an olsun adanmışlık mülâhazasından ayrılmamalı, iman ve Kur’ân hizmetine hiçbir zaman ara vermemeliyiz. Dünya bütün debdebe ve şatafatıyla karşımıza gelse, hâlihazırda yaptığımız hizmetleri ona tercih edecek kadar kararlı olmalı, gönüllere girmeyi dünya sultanlığına tercih etmeliyiz.

İşte o zaman Cenab-ı Hak attığınız adımları size kat kat fazlasıyla geri döndürecek, emeklerinizin karşılığını katlayarak verecektir. Size hiç ummadığınız açılımlar lütfedecektir. İnsanlığın beklediği evrensel insanî değerleri sizin elinizle ikame edecektir. Bütün bunları nereden biliyoruz? Çünkü bu; peygamber yoludur, sahabe yoludur. Allah onların yolunda yürüyenleri yollarda bırakmaz, onlara akamet yaşatmaz.

Hak, adalet ve istikametten ayrılan; makamına, kiyasetine, siyasetine, güç ve kuvvetine aldananlara gelince, bunlar geçici bir kısım başarılar elde etse, zaferler yaşasalar da eninde sonunda kaybedeceklerdir. Daha dünyada iken rezil ü rüsva olacak, korkudan tir tir titreyecek, kaçacak delik arayacak ve yaptıklarına bin pişman olacaklardır. Manevî hayatlarını kirleten ve levsiyat içinde yaşayan insanların, yaptıkları şeyler bir gün suratlarına çarpılacaktır. Öbür tarafa gittiklerinde de hâlleri yaman olacak, kendilerine eman verilmeyecektir.  

Evet, âyetin ifadesiyle akıbet müttakilerindir. Fakat onu beklemek ciddi bir sabır ister ve bu da oldukça ağırdır. Neticede elde edilecek mükafatlar bundan daha ağır, daha büyük olacak ve insanın sevap kefesindeki ağırlığına ağırlık katacaktır. Yeter ki en acı şeyleri bile gönül inşirahı içinde karşılayabilelim, canımız yandığı anlarda bile “Küfür ve dalalet dışındaki her şeye elhamdülillah” diyebilelim. Bizi korkunç şeytanî sukutlara maruz bırakmayan, kalbî ve ruhî hayatımızı makam hırsına feda ettirmeyen, hırsızlık ve haramiliklerden bizi muhafaza buyuran, zulmü alkışlayıp zalime yahşi çektirmeyen Rabbimize binlerce hamd ü sena olsun.

سؤال: ماذا يعني “الأُنْسُ بالله”، وكيف يتحقّق؟

الجواب: تأتي كلمة “الأُنس” بمعنى: الاستئناس بأحدٍ ما، والتعوّد عليه، والشعور بقربه إلى النفس، وتكوين صداقة معه.. أما كلمة “أنيس” المشتقة من جذر “أُنس” فهي بمعنى الصديق القريب.. كذلك كلمة “جليس” فهي تعني التواجد في المكان نفسه، والصداقة، والرفقة.. ويُستخدم تعبير “أنيس وجليس” تعبيرًا عن الأشخاص الذين تجمعهم صداقةٌ حميمةٌ وصاروا أخلّاء مخلصين أوفياء بعضهم لبعض.

أما في الأدب الصوفي فتفيد كلمة “أُنس” معنًى أكثر خصوصيّة، فهي تعني أن يتوجّه الإنسان بقلبه وكيانه كلّه إلى الله -حتى لو لم يكن مادّيًّا- قلبيًّا وروحيًّا وحسّيًّا، وربما عقليًّا مبتعدًا عمّا سوى الله تعالى، وأن يتقرّب إليه تعالى، ويجيش بحبّه، ويثق به وحده، ويعتمد عليه فحسب، ويشعر بالراحة والطمأنينة معه سبحانه، وإن الحق تعالى تقدّست ذاته وتنزَّهت عن مشابهة المخلوقات، يأنس أيضًا بمن يأنس به من عباده، ولهذا تستخدم عبارة “الأُنْس بالله” للتعبير عن هذا المعنى.

إن مَن حققوا الأنس بالله ليحظَون بعلاقةٍ مختلفةٍ وعميقةٍ مع الحق تعالى، تؤثّر على مشاعرهم وأفكارهم وكلامهم ومواقفهم وأحوالهم وتصرّفاتهم، فلا تبقى ثمة أهمية في نظرهم للدنيا من حيث ما يتعلق منها بجانبها الفاني؛ فلا يستطيع البيت ولا الأهل ولا الأولاد ولا ثروات الدنيا أن تُبعدهم عن الله، فإن من يحظى بهذه العطايا يصير إنسان أفق مختلف تمامًا؛ إذ يمكنه -وفقًا لدرجته- التنزّه في عوالم خارقة للأبعاد متجاوزًا المكان ثلاثي الأبعاد.

غير أن الفوز بمثل هذا المقام ليس سهلًا؛ فهذا مرهونٌ بجهدٍ وسعيٍ جادّين، إذ ينبغي أولًا أن يكون للمؤمن هدفٌ للسير في أفق الأُنس بالله.. ومن أجل تحقيقه هذه المكانة يجب عليه أن يوفِّيَ إرادته حقّها، ويشُدَّ على نفسه باستمرار، ويراجع مشاعره وأفكاره دائمًا، ويتوجه إلى الحق تعالى بمشاعره وأفكاره ولطائفه الربانية وسرّه وخفيّه وأخفاه، ويبحث دائمًا عن طرق التقرّب إليه؛ إذ تُفتح الأبواب المغلقة لمن يفعل هذه الأشياء، حتى إنه يشعر وكأنه مع الحقّ تعالى سويًّا “بلا كَمٍّ ولا كَيفٍ”، ومع أن جميع المؤمنين مؤهّلون للأُنس بالله، إلا أنَّ إحراز مثل هذه المكانة يعتمد على إيمانٍ راسخٍ، ومعرفةٍ واسعةٍ، وعبوديةٍ عميقة.

إن نيل الأُنس بالله يعتمد أصلًا على إدراك حقيقة الدنيا، ومحوِ حبّها من القلب.. ويشرح القرآن الكريم الوجهَ الحقيقي للدنيا من جوانب مختلفة؛ فيخبر أنها مجرَّد لعبٍ ولهوٍ، وأن ملذّاتها وعلائقها ومنافعها قصيرةٌ وعابرةٌ، ويُشار أيضًا إلى الدنيا والآخرة إلى جانب معانٍ أخرى باستخدام كلمتي: “مستودَع” و”مستقَرّ” في موضعين من القرآن الكريم[1]. فالدنيا “مستودع” بالنسبة للإنسان، أي مكان مؤقت يبقى فيه مؤتمنًا عليه، أما المكان الذي سيذهب إليه ويتّخذه قرارًا رئيسيًّا، أي “المستقرّ”، فهو الآخرة، وبينما كان نبيّنا صلى الله عليه وسلم يصف علاقته بالدنيا، ضرب لها مثلًا فَقَالَ: “مَا لِي وَلِلدُّنْيَا، مَا أَنَا فِي الدُّنْيَا إِلَّا كَرَاكِبٍ اسْتَظَلَّ تَحْتَ شَجَرَةٍ ثُمَّ رَاحَ وَتَرَكَهَا”[2].

وعلى الرغم من أنه بُيّن في القرآن والسنة، وبشكلٍ أكيد، أن الدنيا دار ممرّ وفناء، وأنه لا ينبغي الانخداع والتشبث بها والاعتقاد بأنها دائمة؛ إلا أن الكثيرين يعدّونها دارَ مقرٍّ وبقاء، ويتمسّكون بها تمسّكًا شديدًا، وبالتالي يتخلّون عن الأشياء التي يجب الارتباط والتمسّك بها.. ولما كان الأشخاص الذين يمشون في هذا الطريق المؤدّي إلى الآخرة ينسَون أن هذا مجرَّد طريق أو معبرٍ على الطريق، ويتعلّقون ببساتين الدنيا وحدائقها ومروجها ومفاتنها؛ فإنهم ينسون وجهتهم الأصلية؛ لأنه عندما تمتلئ القلوب بحب الدنيا، لا يبقى فيها مكان للحبّ الحقيقي، فمَنْ يأنسون بمتاع الدنيا المؤقّت لا يمكنهم أن يحظوا بأنس الله تعالى.

وفي عالمنا المعاصر، حيث تسري الدنيوية في كلّ مكانٍ مثل الأمراض المعدية، تحظى مسألة تحويل كلّ اجتماع إلى مجلس لذكر الحبيب عز وجل، ولفت انتباه الناس واهتمامهم إلى حقائق الألوهية والربوبية بأهمية خاصة.. يجب أن نكرّس همتنا لهذا العمل لدرجة تُنسينا ما سوى ذلك من أشياء أخرى مهما بلغت أهميتها، حتى إننا حينما نجتمع لمناقشة بعض القضايا الحياتية يجب علينا أن نستهلك هذا الاجتماع بذكر الله؛ بحيث يجب على من يرانا أثناء خروجنا من الباب أن يُذَكِّرنا لماذا عقدنا هذا الاجتماع أصلًا؟! يجب أن يكون هذا همنا الرئيس، وقضيتنا الأصلية، وهدفنا الأساسي.. ومهما انشغلنا بأشياء كبيرة، يجب أن نربط كلَّ شيء نفعله بالله تعالى، وننسج طريقنا وفقًا له، ونضعه سبحانه نصب أعيننا، وإن أمورًا مثل فتح البلاد، وحكم العالم، وإدارة الناس وتسييرهم تبقى صغيرةً جدًّا إلى جانب تلك الأعمال التي هي قضايانا الرئيسة.

نعم، بما أن الدنيا مستودع بالنسبة لنا، دار ممرّ، فيجب علينا نحن أيضًا أن نضبط موقفنا وفقًا لذلك، وألا نحتار أمام مفاتن الدنيا المغرية، وألا تزيغ أبصارنا، وألا نُسلم قلوبنا للدنيا وكأننا سنخلد فيها إلى الأبد؛ لأن من لا يترك الدنيا وما فيها لا يستطيع أن يصل إلى حقيقة الأُنس بالله.. وهنا يمكنكم أن تتذكروا مصراعَي فضولي التاليين:

ليس بعارفٍ مَنْ يعرف أمور الدنيا وما فيها
وإنما العارفُ هو مَنْ لا يَأبَهُ بالدنيا وما فيها

نعم، إن القضية الأساسية هي ارتباط الإنسان بالله، وتركيزه النظر عليه دائمًا، وترقّبه اللحظة التي سيفتح سبحانه فيها الباب، فلا يمكن لمثل هذا الشخص أن يكون قانعًا بالدنيا، ولا راضيًا عنها.

إن العبادات -التي هي تعبير عن عبوديّتنا لله- وسيلةٌ مهمّة للوصول إلى الأُنس بالله، فمثلًا يمكن للإنسان أن يدرك هذا الأفق من خلال الصلاة، ويقترب من الله، ويمكنه -إذا جاز التعبير- أن يكون أنيسًا وجليسًا له؛ فالصلاة معراج المؤمن، غير أنه يصعب تحقيق هذا الأمر بصلاة تُؤدّى دون تركيزٍ ودون خشوعٍ وخضوعٍ، وتذهب ضحيّةً للشكل والإلف، ولا يُستشعر بأركانها شعورًا عميقًا، ولا جرم أنه من واسع رحمة الله تعالى يمنح هذه الصلاة قيمة، فيُسقِطُ بها الفرض، ولا يُضيّع ثوابها، ولكنه من الواضح تمامًا استحالة الارتقاء بصلاة كهذه إلى أفق الأُنس بالله.

للصوم أيضًا مكانة خاصة في الاتصال بالله، ويمكن للإنسان من خلال الأوراد والأذكار أن يهيئ لنفسه مناخًا خاصًّا به، يكفيه لذلك أن يشعر ويُحسّ بالذكر الذي يخرج من فمه ويكون مدركًا له واعيًا به، وأن تكون كلُّ كلمةٍ يقولها صوتَ قلبه، وترجمانَ مشاعره، وأن يكون واعيًا بمن يقف في حضرته، ويتوسّل ويتضرّع ويتحدّث إليه، ومن لا يأخذ أيًّا من هذه الأمور بعين الاعتبار ويكرّر ما حفظه فحسب يستحلْ أن تكون له علاقة بالأُنس.. ربما يكون قد أدى واجبه بالعبادة والأوراد والأذكار، وصار مؤهلًا للجنة، هذه أمور يعلمها الله، لكننا نتحدّث عن مستوى أرفع.

يمكن لأيّ إنسانٍ أن يزيل ويقتلع من قلبه كلّ شيءٍ يتعلّق بالدنيا، وذلك بفضل وفائه بمهمّة إعلاء كلمة الله العظيمة حقّ الوفاء، ومن هذا المنطلق تفتح الأبواب المؤدّية إلى الأنس بالله على مصارعها للإنسان المنشغل تمامًا بتبليغ اسم الذات الإلهية الجليل، وهنا من الضروري أن نقول بين قوسين: “يجب تناول مسألة الأُنس بالله في إطار نسبي، فهي على مستويات ودرجات، فالذين يتحمّلون مسؤولية تمثيل الدين وتبليغه في الأوقات التي يصعب فيها تحقيق ذلك، يمكنهم أن يُحرزوا في وقتٍ قصيرٍ الرتبةَ والمقامَ اللذين يتسنى للصوفية تحقيقهما من خلال السير والسلوك الروحاني مدة سنوات طويلة، فمثلًا من يقوم بمهمّة حراسة الحدود مدّة ساعةٍ ينال ثوابًا يعدل ثواب من تعبَّد مدّة عام، كما ورد في الحديث الشريف[3]، وإذا كان الشهيد مؤهّلًا -بحسب إخلاص نيته وصدقها- أن يسبق الأولياء والأصفياء؛ فإن المدافعين عن الله في الأوقات التي تكون فيها الظروف صعبةً تمامًا يمكن أن يرتقوا عموديًّا بسرعة الصاروخ، ويقفزوا على سلّم الترقّي والكمالات.

ينبغي لمن يريد نيل مرتبة عظيمة مثل “الأُنس بالله” أن يحارب الشكليّات، وأن يحاول إدراك أفق الإخلاص والإحسان في الآية الشريفة: ﴿وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ﴾ (سورة يُونُسَ: 10/61).

إن الله هو المطلع على كل شؤوننا، يسمع كل كلامنا، ويرى مدى انعكاس هذا الكلام على مواقفنا وسلوكياتنا، ومدى تأثيرها علينا، ويعلم حجم العلاقة التي بين الأذكار الجارية على ألسنتنا وبين قلوبنا، لهذا السبب يجب على المؤمن أن يقاوم الرياء والسمعة والأفعال الصورية والشكلية ويشنّ الحرب عليها.. يجب أن يعلم أن مَثَل الإنسان الحي والتمثال الذي لا روح فيه، كمَثَل العبادة الحقة والعبادة التي لا روح فيها، ومن هذه الزاوية يجب أن تنبع من أعماق قلب المؤمن كلُّ كلمةٍ ووعدٍ يوجّهه إلى الله، لدرجة ينخلع معها قلبُه أثناء العبادة.. ومع هذا يجب عليه أيضًا أن يضغط على قلبه حتى لا يكشف السرّ أمام من لا يعرفون الحال، ويجهلون الطريق.

ذلك هو الطريق المؤدّي إلى الأُنْسِ بالله…

[1] ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ﴾ (سورة الأَنْعَامِ: 6/98)؛ ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾ (سورة هُودٍ: 11/6).

[2] سنن الترمذي، الزهد، 44؛ سنن ابن ماجه، الزهد، 3.

[3] عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “رِبَاطُ يَوْمٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَعْدِلُ عِبَادَةَ شَهْرٍ أَوْ سَنَةٍ صِيَامَهَا وَقِيَامَهَا، وَمَنْ مَاتَ مُرَابِطًا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ فِتْنَةِ الْقَبْرِ وَأَجْرَى لَهُ أَجْرَ رِبَاطٍ مَا دَامَتِ الدُّنْيَا” (السيوطي: الجامع الصغير، ٤٣٨٣).

Soru: Üns billah ne demektir ve ona nasıl ulaşılır?

‘Üns’ kelimesi Arapça’dır. Şimdilerde çok bilinmese de biz Türkçemizde daha çok aynı kökten gelen ünsiyet kelimesini o manada kullanırız. Birine ünsiyet etme; ona alışma, onu kendine yakın hissetme ve onunla arkadaşlık kurma gibi anlamlara gelir. Üns kökünden elde edilen enis kelimesi ise yakın dost manasındadır. ‘Celis’ kelimesi de aynı ortamda bulunmayı, dostluğu, yoldaş olmayı ifade eden Arapça bir kelimedir. Bundan olsa gerek aralarında samimiyet oluşan, birbirlerinin yâr-ı vefadârı olan insanların hâlini ifade etmek için enis ü celis (samimi dost) tabiri kullanılır.

Üns kelimesi, tasavvuf literatüründe daha özel bir anlam ifade eder. İnsanın maddeten olmasa da kalben, ruhen, hissen ve belki de aklen masivadan (Allah’tan başka her şeyden) uzaklaşarak, dünyevî bağlardan sıyrılarak bütün kalbiyle, varlığıyla Allah’a teveccüh etmesi, O’na yaklaşması, O’nun sevgisiyle dopdolu olması, sadece O’na güvenip dayanması, O’nunla huzur ve sükûnete ermesi gibi anlamlara gelir. Cenab-ı Hakk’ın mahlukata benzerlikten mukaddesiyet, münezzehiyet ve mübecceliyeti mahfuz, böyle bir kişi bir mânâda Zât-ı Ulûhiyet’in enisi olurken Zât-ı Ulûhiyet de onun enisi olur. Bu yüzden sözcük daha ziyade üns billah şeklinde kullanılır.

Üç Buutlu Mekânın Ötesi

Üns billaha erenlerin Cenab-ı Hak’la farklı ve derin bir münasebeti olur. Böyle bir münasebet, insanın duygu ve düşüncelerine, beyanına, tavırlarına, hâl ve hareketlerine tesir eder. Onun gözünde dünyanın, dünyanın fani yüzüne bakan cihetiyle bir önemi kalmaz. Ne yuva ne evlad ü ıyal ne de dünya serveti onu Allah’tan koparabilir. Bu mazhariyete eren biri, çok farklı bir ufkun insanı olmuş demektir; derecesine göre üç buutlu mekânın ötesine geçerek buutlar üstü âlemlerde seyran edebilir.

Ne var ki böyle bir makamı kazanmak kolay değildir. Bu, ciddi bir ceht ü gayrete bağlıdır. Öncelikle bir müminin üns billah ufkunda seyahat etme gibi bir hedefinin olması gerekir. Bu konumu elde edebilme adına o, iradesinin hakkını vermeli, sürekli kendini zorlamalı, duygu ve düşüncelerini sürekli gözden geçirmelidir. Her ne olursa olsun laubaliliğe prim vermemeli ve olabildiğince bu işe kilitlenmelidir. Duygularıyla, düşünceleriyle, latife-i rabbaniyesiyle, sırrıyla, hafisiyle, ahfâsıyla Cenab-ı Hakk’a teveccüh etmeli, her daim O’na yakınlaşma yolları aramalıdır. Bunları yapana kapalı kapılar açılır da o kendisini “bî kem u keyf” Cenab-ı Hak’la beraber bulunuyor gibi hissedebilir. Allah’a inanan bütün müminler üns billaha namzet olsalar da böyle bir konumu ihraz etme sağlam bir imana, engin bir marifete, derin bir kulluğa bağlıdır.

“Müstevda” ve “Müstekar”

Üns billaha mazhar olmak, öncelikli olarak dünyanın gerçek mahiyetini kavramaya ve dünya sevgisini kalbden çıkarıp atmaya bağlıdır. Kur’ân-ı Kerim, dünyanın gerçek yüzünü farklı yönleriyle anlatır. Onun bir oyun ve oyalanmadan ibaret olduğunu; zevklerinin, menfaatlerinin kısa ve gelip geçici olduğunu bildirir. İki yerde “müstevda” ve “müstekar” kelimeleri kullanılarak başka manaların yanında dünya ve âhirete de işaret edilir. (En’am Sûresi, 6/98; Hûd Sûresi, 11/6) Dünya insan için bir “müstevda”dır, yani emaneten durduğu geçici bir yerdir. Onun gideceği ve asıl karar kılacağı yer yani “müstekarrı” ise âhirettir. Efendimiz de (sallallâhu aleyhi ve sellem) kendisinin dünya ile alâkasını anlatırken, uzun bir yolculuğa çıkan, kısa bir süre bir ağacın altında gölgelenen, sonra yoluna devam eden kimsenin misalini verir.

Kur’ân ve Sünnet’te dünyanın geçici bir yer olduğu, onu daimî bir mekan görüp ona takılıp kalmak suretiyle aldanmamamız gerektiği ısrarla beyan edilse de çokları, dünyayı daimî gibi görüyor, sımsıkı ona bağlanıyor ve bu yüzden asıl bağlanılması gereken şeyleri terk ediyor. Âhirete giden bu yolda yürüyen insanlar, buranın yalnızca bir yol ya da yolda uğranan bir uğrak yeri olduğunu unutup dünyanın bağlarına, bahçelerine, yeşilliklerine, güzelliklerine takılıp kaldıklarından, gidecekleri asıl yeri unutuyorlar. Kalbler dünya sevgisiyle dolunca hakiki sevgiye yer kalmıyor. Nihayet geçici dünya metaıyla ünsiyet edenler, üns billaha mazhar olamıyor.

Dünyevileşmenin sâri (bulaşıcı) bir hastalık gibi her tarafa yayıldığı günümüz dünyasında her ortamı bir sohbet-i Canan meclisi hâline getirmek, insanların ilgi ve dikkatlerini bir kere daha Ulûhiyet ve Rubûbiyet hakikatlerine çekmek ayrı bir önem arz ediyor. Bu işe öyle hasr-ı himmet etmeliyiz ki, ne kadar önemli olursa olsun O’nun dışındaki şeyleri unutmalıyız. Hatta i’lâ-yı kelimetullah adına bir kısım meseleleri görüşmek için bir araya geldiğimiz ortamlarda bile öyle bir sohbet-i Canan’a dalmalıyız ki tam kapıdan çıkacağımız esnada birileri bize niçin toplandığımızı hatırlatmalı. Bizim asıl derdimiz, asıl meselemiz, asıl hedefimiz bu olmalıdır. Ne kadar büyük işlerle meşgul olursak olalım, yaptığımız her şeyi Allah’a bağlamalı, dantelamızı O’na göre örgülemeli, nakşın merkezine O’nu yerleştirmeliyiz. Ülkeler fethetme, cihana hükmetme, insanları sevk ü idare etme gibi şeyler bizim asıl meselelerimiz olan bu işlerin yanında çok küçük kalır.

Evet, madem dünya bizim için bir müstevda’dır, geçici bir yerdir, biz de tavrımızı ona göre ayarlamalıyız. Dünyanın cazibedâr güzellikleri karşısında başımız dönmemeli, bakışımız bulanmamalı. Ebedî burada kalacakmış gibi dünyaya gönül vermemeliyiz. Zira dünya ve mafihadan geçmeyen, üns billah hakikatine ulaşamaz. Burada Fuzuli’nin şu mısralarını hatırlayabilirsiniz:

Hikmet-i dünya ve mafihayı bilen ârif değil;
Ârif odur, bilmeye dünya ve mafiha nedir.

Asıl Meselemiz ve İ’lâ-yı Kelimetullah

Evet, asıl mesele, insanın Allah’a bağlanması, gözünü hep O’na dikmesi, O’nun kapıyı aralayacağı ânı gözetlemesidir. Böyle birinin zaten dünyaya kanaat etmesi, dünyayla tatmin olması mümkün değildir.

Allah’a kulluğumuzun ifadesi olan ibadetler, üns billaha ulaşabilmenin önemli bir vesilesidir. Mesela insan namazla bu ufku yakalayabilir, Allah’a yaklaşabilir, O’na -tabiri caizse- enis ü celis olabilir. Namaz, mü’minin miracıdır. Fakat huşû ve hudûdan yoksun olarak gaflet içinde eda edilen, şekle ve alışmışlığa kurban giden, rükünleri derince duyulmayan bir namazın bunu kazandırması zordur. Allah, rahmetinin enginliğiyle bu namaza da değer atfeder, onu da zayi etmez fakat böyle bir namazla üns billah ufkuna seyahat edilemeyeceği açıktır.

Orucun da Rabbimizle münasebete geçme mevzuunda ayrı bir yeri vardır. İnsan, evrad u ezkârla da ayrı bir yere otağını kurabilir. Yeter ki zikir namına ağzından dilinden çıkanları duyarak, hissederek, ne söylediğini bilerek söylesin. Söylediği her kelime kalbinin sesi, duygularının tercümanı olsun. Kimin huzurunda durduğunun, kime yalvarıp yakardığının, ağzından çıkan kelimelerin kime yükseldiğinin şuurunda olsun. Bunların hiçbirini mülahazaya almayan, sadece ezberlerini tekrar eden bir kimsenin ünsle alâkası olamaz. Yaptığı ibadetle, evrad ile ezkâr ile kulluk vazifesini yerine getirmiş, Cennet’e ehil hâle gelmiş olabilir. Bunlar Allah’ın bileceği şeylerdir. Fakat biz farklı bir şeyden bahsediyoruz.

İnsan, i’lâ-yı kelimetullah vazife-i mübeccelesini hakkıyla ifa etmesi sayesinde kalbinden dünyaya ait her şeyi söküp atabilir. Bu açıdan tamamıyla Zât-ı Ulûhiyet’in nam-ı celilini duyurmaya kilitlenen bir insana üns billaha giden kapılar ardına kadar açılır. Burada antrparantez şunu ifade etmek gerekir: Üns billah meselesi izafiyet içinde ele alınmalı, onun da kendi içinde kademeleri, dereceleri olduğu unutulmamalıdır. Özellikle dini temsil ve tebliğ etmenin olabildiğine zorlaştığı dönemlerde bu işe omuz veren insanlar, sofilerin uzun yıllar seyr ü sülûk-i ruhanî sayesinde elde edebildikleri mertebe ve makamları kısa bir zamanda elde edebilirler. Hadisin ifadesiyle nasıl ki sınır boyunda bir saat nöbet tutan kimse bir sene ibadet yapmış gibi sevap elde ediyor; şehit, niyetinin hulûsuna göre belki de bir dakikalık sürede evliya ve asfiyânın önüne geçiyorsa, şartların olabildiğine ağırlaştığı dönemlerde Allah davasına sahip çıkan insanlar da amûdî (dikey) olarak birdenbire yükselebilir, terakki basamaklarını çok hızlı bir şekilde çıkabilirler.

Üns billah gibi büyük bir mazhariyete ermek isteyen, şekilciliğe savaş açmalı, ihlas ve ihsan ufkunu yakalamaya çalışmalıdır. Kur’ân-ı Kerim, birçok âyetinde bizlere bu ufku hedef olarak gösterir. Bir âyet-i kerimede şöyle buyrulur: وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ “Herhangi bir işte bulunsan, onun hakkında Kur’ân’dan herhangi bir şey okusan, Sen ve ümmetinin fertleri her ne iş yapsanız, siz o işe dalıp gittiğinizde, mutlaka Biz her yaptığınızı görürüz.” (Yunus Sûresi, 10/61)

Allah her halimize nigâhban, her sözümüzü işitiyor, bu sözlerin ne kadar tavır ve davranışlarımıza aksettiğini, bizde nasıl bir tesir meydana getirdiğini görüyor. Dilimizden dökülen zikirlerin kalbimizle ne kadar alakası olduğunu biliyor. Bu sebepledir ki bir mümin, riyaya, süm’aya, sûri ve şeklî davranışlara baş kaldırmalı, ilan-ı harp etmelidir. Bilmelidir ki; insana nispeten cansız bir heykelin durumu neyse, hakikî ibadete nispeten ruhsuz ibadetlerin durumu da odur. Bu açıdan bir müminin Allah’a yönelttiği her söz, onun kalbinin derinliklerinden kopup gelmelidir. Öyle ki, ibadet ü taat esnasında âdeta kalbi çatlayacak hâle gelmelidir. Bununla birlikte, hâl bilmez, yol bilmez insanlara sır vermeme adına da kalbini baskı altına almalıdır.

İşte üns billaha giden yol…

الدنيا هي دار الامتحان، وعلى الإنسان ألا يَغيب عن ذاكرته أبدًا أنه في امتحانٍ دائمٍ في كلّ لحظةٍ من حياته؛ فالحياة مليئة بالامتحانات من البداية إلى النهاية، ويختلف امتحان كلّ إنسان عن الآخر.. ومن ناحية أخرى الدنيا هي دار الخدمة، أي مكان العمل والجهد؛ وليست دار الأجرة أي ليست مكانًا للمكافأة والأجر، وعلى حدّ قول الأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي: “إن هذه الدنيا دار عمل وليست موضعَ أخذ الأجرة، فثواب الأعمال الصالحة وثمراتها وأنوارها تمنح في البرزخ والآخرة، وإن جلب تلك الثمرات الباقية إلى هذه الدنيا وطلبها في هذه الدنيا يعنى جعل الآخرة تابعة لهذه الدنيا، وعندها ينثلم إخلاص تلك الأعمال الصالحة ويذهب نورها”^[1].

والحقيقة أننا قد حصلنا بالفعل ومقدمًا على أجرنا ومكافأتنا التي نعجز عن شكرها، وذلك بظهورنا على ساحة الوجود، وخلقنا بشرًا، وتشرُّفنا بالإيمان، وكوننا من أمة سيد الأنام، وتعرفنا بالقرآن، وقدرتنا على النظر إلى الكون بعدسة القرآن.. وفضلًا عن كلّ هذه النعم التي منَّ الله تعالى بها علينا ولا تُقدَّر بثمنٍ؛ فالذين نجحوا في الامتحان الدنيوي من خلال أدائهم واجباتهم ومسؤولياتهم؛ قد بشّرَهم الله بنعم الجنة الخالدة والذاخرة بجماليّات لا تخطر على بال.

الامتحان والخدمة وعدم التشوّف لمقابل

ومن ثم فإنه من الجدير بمن يخدمون القرآن الكريم أن يُدركوا حقيقة الامتحان ويسعوا إلى اجتيازه بنجاح، ويخدموا ويبذلوا جهدهم في سبيل تنفيذ أوامر الله تعالى، ولا يتشوّفوا إلى أيّ أجرٍ ومكافأةٍ دنيويّة في مقابل ذلك، ويستفيدوا بطريقةٍ مشروعةٍ وفق الإطار الذي حدّده الله تعالى من النعم والهبات الإلهية، فتلك هي العبودية! الامتحان والخدمة وعدم التشوف لمقابل… ثلاثة أشياء تلخّص العبودية.

إن مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم هو خير مثالٍ لأتباعه في هذا الشأن، لقد عدَّ الدنيا دارًا للخدمة، ووهب نفسه وحياته لتطبيق أوامر الدين وتبليغها، لكنه لم يتشوّف إلى أيّ شيءٍ سوى رضا الله ورضوانه مقابل أداء العبودية الحقّة وتبليغ الرسالة.. لقد نجح في اختباراته على أجمل نحو، وكأنه يبعث لأهل الإيمان من خلال جميع أحواله وأفعاله برسالة مفادها: “أنتم أيضًا استعدوا للامتحانات، واعتبروا من موقفي إزاءها!”.

ويمكننا أن ننظر إلى المسألة من هذه الزاوية أيضًا، إذا كان مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم -الذي خلق تشريفًا للوجود، وكُرّم بلقب حبيب الله، وهو الإنسان الكامل بحقّ- قد عانى دائمًا، وتعرّض باستمرارٍ للضغط والقمع والعنف والافتراء في حياته السنيّة؛ فيلزم أيضًا على منْ يسيرون على الدرب نفسه ليكونوا أتباعًا مخلصين له أن يأخذوا بعين الاعتبار أنهم سيتعرّضون لابتلاءاتٍ وفتنٍ مماثلة.. إذا كنتم تؤمنون بالله إيمانًا خالصًا فلن تنقطع ابتلاءاتكم، وستخضعون لامتحانات مختلفة حسب درجة إيمانكم وعمق علاقتكم بالله وانقيادكم للنبي وإخلاصكم لقضية الدين.

ومع ذلك لا ينبغي نسيان أنه: إذا أمكن النظر إلى الدنيا على أنها دار خدمة واستوفيت متطلّبات ذلك، وأمكن الصمود في مواجهة الامتحانات والابتلاءات؛ فإن الحقّ سينتصر على الباطل بكلّ تأكيدٍ، إن لم يكن اليوم فغدًا، ذلك أن الله وعد في هذا الشأن فقال: ﴿وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (سورة آلِ عِمْرَانَ: 3/139)، والذين يؤمنون بالله إيمانًا صادقًا تكمن لديهم القدرة على التفوّق، وقدرتُهم هذه ستظهر وتتكشّف، إن لم يكن اليوم فغدًا بكلّ تأكيدٍ.

وعندما سئل النبي صلى الله عليه وسلّم: أَيُّ النَّاسِ أَشَدُّ بَلَاءً؟ قَالَ: “الأَنْبِيَاءُ ثُمَّ الأَمْثَلُ فَالأَمْثَلُ، فَيُبْتَلَى الرَّجُلُ عَلَى حَسَبِ دِينِهِ، فَإِنْ كَانَ دِينُهُ صُلْبًا اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ، وَإِنْ كَانَ فِي دِينِهِ رِقَّةٌ ابْتُلِيَ عَلَى حَسَبِ دِينِهِ، فَمَا يَبْرَحُ البَلَاءُ بِالعَبْدِ حَتَّى يَتْرُكَهُ يَمْشِي عَلَى الأَرْضِ مَا عَلَيْهِ خَطِيئَةٌ”^[2].

لماذا يعاني صفوةُ البشر أشدَّ الأزمات؟ ﴿لِيَمِيزَ اللهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ﴾ (سورة الأَنْفَالِ: 8/37)، ومثلما يُفصَل الحديد عن صدئِهِ بالنار، فالأزمات والابتلاءات التي يعيشها الإنسان تلعب دورًا كبيرًا في تنقيته وصقلِه، وضعفِ تعلُّقه بالدنيا وتوجيهِ نظره إلى العقبى، وتقريبه من ربّه، وكما قال بديع الزمان سعيد النورسي: “إن العاملين في خدمة القرآن إما أن يُعرضوا عن الدنيا أو الدنيا تعرض عنهم، كي ينهضوا بالعمل بجد ونشاط وإخلاص”^[3].

أجل، لو أن الأزمات التي تعرض لها نبيُّنا صلى الله عليه وسلم وُضِعَتْ على الجبال لاستحالت الجبال غبارًا ونقعًا؛ فقد تعرّض لكلّ أنواع البلاء، ولاقى أقسى الإهانات، واستهزئ به، وقُوطع، وهُدِّد، وعانى من الظلم، وأُجبر على الهجرة، وخطّطوا لاغتياله، وصُودرت ممتلكاته، وخاض بدرًا، وأحدًا، والخندق.. لقد لجأ الظالمون -الذين أعرضوا عن الحقائق الإلهية وعميت بصائرهم بسبب الطمع الدنيوي- إلى كل الطرق ليقضوا عليه وعلى من آمنوا به، لكنه لم يهتزّ، ولم يستسلم، ولم يقنط، ولم يغيّر الطريق ولم يبدّل المسار؛ فعلَّمنا بموقفه وصبره ومتانته كيف يلزم أن نصمد في وجه البلايا والمصائب.

الموقف الإيماني في مواجهة الابتلاءات

إن ما يجب على سالكي الطريق النبوي هو ألا ينحرفوا عن قبلتهم، وألا يغيروا موقفهم في مواجهة المشاكل التي يتعرضون لها، ومهما كانت الامتحانات شديدة، فلا ينبغي لأحدٍ أن ينتقد القدر أو يتصرّف وكأنه يشكو الله إلى الناس، لا ينبغي أن نردّ على ذلك بعدم الرضا عن القضاء والقدر الذي قدّره الله لنا.. وعلاوة على الحديث عن ذلك فمثل هذه الأشياء لا ينبغي أن تمرّ حتى بأحلامنا.. صحيحٌ أننا بشرٌ، وقد نهتز في مواجهة الصعوبات، وقد نجد صعوبة في تجاوز الإهانات والأكاذيب والافتراءات التي نتعرّض لها؛ ولكننا نعُدُّ ذلك كله جزءًا من الامتحانات، ولا ننخرط أبدًا في أفعال وتصرفات يمكن اعتبارها تمرّدًا على الله لمجرّد حدوث ذلك، ماذا قال مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم، الذي ذرف الدموع عند موت ابنه: “إِنَّ العَيْنَ تَدْمَعُ، وَالقَلْبَ يَحْزَنُ، وَلَا نَقُولُ إِلَّا مَا يَرْضَى رَبُّنَا، وَإِنَّا بِفِرَاقِكَ يَا إِبْرَاهِيمُ لَمَحْزُونُونَ”^[4].

وبعد أن أشار الله تعالى بقوله ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ﴾ (سورة الْحِجْرِ: 15/97) إلى الحزن والكدر الذي أحسّه رسول الله بسبب المصاعب التي تعرض لها، أمره قائلًا: ﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ * وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾ (سورة الْحِجْرِ: 15/98-99).

وبعد أن ذكر الله تعالى الحزن العميق الذي شعر به سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم إزاء ما قاله وفعله الكفار والمشركون، أمره بالتسبيح والتقديس والثبات على العبودية لله تعالى حتى آخر أنفاسه.

ولما كانت الدنيا التي نعيش فيها دارًا للامتحان فسيعاني الجميع من أزمات ومحن بقدر معين بلا ريبٍ، وسيعاني أعاظمُ الناس أقساها، إذ إن أشد الناس بلاءً الأنبياء ثم الأمثل فالأمثل.. لقد تعرّض الأنبياء إلى أصعب وأشد أنواع البلاء، فمنهم مَن قُتِلَ، ومنهم مَن قُطِّع بالمناشير، ومنهم مَن تعرَّضَ للصلب، وعُذِّب بعضُهم ورجم بالحجارة، واستُكثر على البعض الآخر حقُّ الحياة على الأرض الذي منحه الله إياهم.. ويُفهَمُ من قوله: “ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ”؛ أن عبادَ الله الصالحين من بعد الأنبياء سيُمتَحَنون حسب درجة قربهم من الله.. وربما لهذا السبب، استُهدف سيدنا أبو بكر من قبل أعوان الشيطان، وأُسقط سيدنا عمر شهيدًا في أثناء الصلاة على يد عبدٍ ناقمٍ، واستُشهد سيدنا عثمان بوحشيّة على يد بعض الطائشين الّذين حرَّكَهم الشيطان، واستُهدِف سيدنا علي من قبل شخصٍ منافقٍ، ثم تسمم سيدنا الحسن، وقُتل سيدنا الحسين وأقاربه على يد جيش “يزيد” في “كربلاء”، وبسبب هذه العظمة أيضًا تعرض لأصعب الامتحانات كل من السيدة “مريم” وأمّنا السيدة “عائشة” رمزي العفة اللتين لم يخطر الحرام ولو حتى في منامهما.

إن تقتفوا أثرهم، فسوف تمرون أنتم أيضًا من غرابيل دقيقة، ووفقًا للحديث الشريف: “يُبْتَلَى الرَّجُلُ عَلَى حَسَبِ دِينِهِ، فَإِنْ كَانَ دِينُهُ صُلْبًا اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ، وَإِنْ كَانَ فِي دِينِهِ رِقَّةٌ ابْتُلِيَ عَلَى حَسَبِ دِينِهِ”، إلى أن يُفصل الماسُ عن الفحم.. إذا لم يُصفع الإنسان في الدنيا بسبب دينه وديانته ومعتقده ودفاعه عن الحق والحقيقة، فيجب عليه -إلى جانب تقديم الشكر لربه- أن يقلق على وضعه أيضًا، ويحاسب نفسه قائلًا: “لقد تعرّض السائرون قبلي على هذا الطريق إلى شتى أنواع المصائب؛ فلماذا لا ينشغل بي الشياطين وأعوانهم؟! ألستُ مثل أسلافي يا ترى؟!”.

 إن الذين يعيشون آمنين دائمًا في هذه الدنيا يجب أن يخافوا من كونهم يحظون بأمان الآخرة في الدنيا، وقد بيّن الله تعالى في حديثٍ قدسيّ: “وَعِزَّتِي لَا أَجْمَعُ عَلَى عَبْدِي خَوْفَيْنِ وَأَمْنَيْنِ، إِذَا خَافَنِي فِي الدُّنْيَا أَمَّنْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَإِذَا أَمِنَنِي فِي الدُّنْيَا أَخَفْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ”^[5]، وهذا يعني أنه لا يمكن للإنسان أن يعيش حياة في أمان وراحة تامّين، وتشير إلى الأمر نفسه آية: ﴿أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا﴾ (سورة الأَحْقَافِ: 46/20).

وكما أسلفنا فإن الدنيا مكانُ الامتحان والخدمة، أما الأجر والمكافأة ففي الآخرة، ولا ينبغي للإنسان في الدنيا أن يفرط فيما حظي به من النعم، بعدم المبالاة بأوامر الله ونواهيه، والإفراط في التمتّع بالرفاهية والأبهة.. ينبغي له أن يبرمج الدنيا وفقًا للآخرة، وألا يذهب إلى الآخرة بحسابات متراكمة.. عليه أن ينظر بمنظار الخواص فيعُدَّ الامتحانات الصعبة التي تعرض لها شرطًا من شروط العبودية، فيغتنمها ويحوّلها إلى رأسمال للآخرة من خلال مقابلته إياها بالصبر والرضا.. إلى جانب ذلك لا ينبغي لأيِّ قلب مؤمن أن يسيء إلى أحد لكونه تعرض للافتراء والظلم، ولا أن يولي ظهره للقضية التي آمن بها، ولا أن يخسر في وقت هو أدعى للكسب.. عليه كلّما تعرض لمثل هذه الامتحانات أن يقول: “رَضِيتُ بِاللهِ رَبًّا، وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولًا، وَبِالْإِسْلَامِ دِينًا”^[6]، ويواصل طريقه.

^[1] بديع الزمان سعيد النورسي: الملاحق، ملحق قسطموني، ص 141.

^[2] سنن الترمذي، الزهد، 57؛ سنن ابن ماجه، الفتن، 23.

^[3] بديع الزمان سعيد النورسي: اللمعات، اللمعة العاشرة، ص 61.

^[4] صحيح البخاري، الجنائز، 42؛ صحيح مسلم، الفضائل، 62.

^[5] عبد الله بن المبارك: الزهد، ص 50؛ ابن حبان: الصحيح، 2/406.

^[6] صحيح مسلم، الصلاة، 13.

Dünya dârü’l-imtihandır, yani imtihan diyarıdır. Bu yüzden insan, yaşadığı sürece her an imtihanda olduğunu asla hatırdan çıkarmamalıdır. Hayat baştan sona imtihanlarla doludur ve herkesin imtihanı da farklı farklıdır. Diğer yandan dünya dârü’l-hizmettir, yani çalışma, çabalama yeridir; dârü’l-ücret yani mükâfat ve ücret yeri değildir. Hazreti Bediüzzaman’ın ifadesiyle:

“Bu dünya dârü’l-hizmettir; ücret almak yeri değildir. A’mâl-i sâlihanın (güzel işlerin) ücretleri, meyveleri, nurları berzahta, âhirettedir. O bâki meyveleri bu dünyaya çekmek ve bu dünyada onları istemek, âhireti dünyaya tâbi etmek demektir.” (Bediüzzaman, Kastamonu Lâhikası, s. 105)

Esasında, bizler varlık sahnesine çıkmakla, insan olarak yaratılmakla, imanla şereflendirilmekle, Hz. Ruh-u Seyyidü’l-Enâm’a ümmet olmakla, Kur’ân’la tanışmakla, Kur’ân adesesiyle kâinata bakabilmekle şükründen aciz olduğumuz ücret ve mükâfatımızı önceden almışız. Cenab-ı Hak, verdiği bunca paha biçilmez nimetlerin üstüne, vazife ve sorumluluklarını yerine getirmek suretiyle dünya imtihanını kazanan kullarını akla hayale gelmedik güzelliklerle donatılmış sonsuz Cennet nimetleriyle müjdelemiştir.

İmtihan, Hizmet ve Beklentisizlik

Bu noktada şu hususlar Kur’ân hizmetinde olanlar için çok önem arz etmektedir: İmtihan gerçeğinin farkında olma ve imtihanı başarıyla geçmeye çalışma, Allah’ın emirlerini yerine getirmek için hizmet ve gayret etme, bunlar mukabilinde dünyevi bir ücret ve mükâfat beklentisine girmeme, beklenmediği hâlde ikram-ı ilâhî olarak gelen nimetlerden ise meşru dairede, Rabbimizin belirlediği çerçevede istifade etme. İşte kulluk! İmtihan, hizmet ve beklentisizlik… Kulluğu özetleyen üç kelime.

İnsanlığın İftihar Tablosu (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu konuda kendisine tâbi olanlar için en güzel örnektir. O, dünyayı dârü’l-hizmet olarak görmüş, dinin emirlerini yaşama ve tebliğ etme noktasında canını dişine takmış, fakat ortaya koyduğu derin kulluk ve risalet vazifesini yerine getirme karşılığında Allah’ın rıza ve rıdvanı dışında hiçbir beklentiye girmemiştir. Geçirdiği sıkıntılı hallerde de imtihanını en güzel şekilde vermiş ve âdeta her hâl ve davranışı ile ehl-i imana, “Siz de imtihanlara hazır olun ve benim imtihanlar karşısındaki duruşumdan kendinize dersler çıkarın!” mesajını vermiştir.

Meseleye şu açıdan da bakabiliriz: Kâinat yüzü suyu hürmetine yaratılan, Habibullah unvanıyla serfiraz kılınan ve hakiki insan-ı kâmil olan İnsanlığın İftihar Tablosu hayat-ı seniyyelerinde sürekli preslenmiş, baskı, şiddet ve iftiralara maruz kalmışsa, O’nun sadık takipçileri olma yolundaki insanların da benzer bela ve fitnelere maruz kalacaklarını hesaba katmaları gerekir. Yürekten Allah’a inanıyorsanız imtihanlarınız eksik olmayacaktır. İmanınızın derecesine, Allah’la münasebetinizin derinliğine, Efendimiz’e inkıyadınıza ve din davasına gönül vermenize göre farklı farklı imtihanlara tâbi tutulacaksınız.

Bununla birlikte şu da unutulmamalıdır: Şayet dünya dârü’l-hizmet olarak görülüp bunun gerekleri yerine getirilir ve uğranan imtihanlar karşısında dimdik durulabilirse bugün olmasa da yarın elbette hak bâtıla galebe çalacaktır. Zira bu konuda Allah’ın vaadi vardır: وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَاَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ “Gevşeklik göstermeyin, tasalanmayın. Eğer iman ediyorsanız üstünsünüz.” (Âl-i İmrân Sûresi, 3/139) Yürekten Allah’a inanan insanlar üstünlük potansiyeline sahiptirler. Bu potansiyelleri bugün olmasa da yarın mutlaka ortaya çıkacaktır.

Bir hadiste ifade edildiği gibi, insanların en çok sıkıntıya düçar olanları, başta peygamberler olmak üzere Allah’ın sevdiği kullarıdır. (Tirmizî, zühd 57; İbn Mâce, fiten 23) Peki neden? Neden insanlığın yüzünün akı olan insanlar sıkıntıların en büyüklerine maruz kalıyorlar?

Kur’ân’da bir iki yerde ifade edildiği üzere, böylelikle iyi, kötüden ayrılır, has ile ham ayrışır. (Bkz. Al-i İmran sûresi, 3/179; Enfâl sûresi, 8/37) Demir, pasından ateşte ayrıldığı gibi, başa gelen sıkıntıların da insanın haslaşmasında, dünyayla bağlarının zayıflayıp nazarının ukbaya dönmesinde, Rabbine yaklaşmasında büyük rolü vardır. Bediüzzaman Hazretlerinin de dediği gibi, ya o dünyaya küsecek ya da dünya ona ki gözünü ukbaya çevirsin, tam ihlasa ersin. (Lemalar, 10. Lema, 3. Şefkat Tokadı)

Evet, Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) çektiği sıkıntılar dağların tepesine binseydi, dağlar toz duman olurdu. Zira O, belanın her çeşidine maruz kalmış; en ağır hakaretlere muhatap olmuş, alaya alınmış, boykota uğramış, tehdit edilmiş, türlü türlü zulümler görmüş, göçe zorlanmış, hakkında suikastlar planlanmış, malına mülküne el konulmuş, Bedirler, Uhudlar, Hendekler yaşamıştı. İlâhî hakikatlere sırt çevirmiş, dünya hırsından gözü dönmüş zalimler, O’nu ve inananları yok etme adına her yola başvurmuşlardı. Fakat O, bunlar karşısında hiç sarsılmadı, pes etmedi, ümitsizlik yaşamadı, yol-yön değiştirmedi. Duruşuyla, sabrıyla, metanetiyle bela ve musibetler karşısında nasıl durulması gerektiğini bizlere de öğretti.

 Belalar Karşısında Mü’mince Duruş

Peygamber yolunun yolcularına düşen vazife de maruz kaldıkları sıkıntılar karşısında kıble değiştirmemek, duruşlarını bozmamaktır. İmtihanlar ne kadar ağır olursa olsun, kaderi tenkit etmemeli, Allah’ı insanlara şikâyet ediyor gibi tavırlara girmemeli. Allah’ın hakkımızda takdir buyurduğu kaza ve kadere karşı razı olmama şeklinde mukabelede bulunmamalı. Bunları konuşma bir yana, böyle şeyler rüyamıza bile misafir olmamalı. İnsanız, yaşadığımız zorluklar karşısında sarsılabiliriz. Muhatap olduğumuz hakaretleri, yalan ve iftiraları hazmetmekte zorlanabiliriz. Fakat bunları da imtihanın bir parçası olarak görür ve bunlar oluyor diye asla Allah’a isyan sayılabilecek hâl ve hareketlere girmeyiz. Oğlunun vefatı karşısında gözyaşı döken İnsanlığın İftihar Tablosu ne demişti: “Kalb hüzünlenir, göz yaşarır ama dilimizden, Rabbimizin razı olmayacağı hiçbir şey dökülmez.” (Buharî, cenâiz 42; Müslim, fedâil 62)

Kur’ân,  وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ “İzzet ve Celalime kasem ederim ki onların söyledikleri sözlerden ötürü sinenin daraldığını çok iyi biliyoruz.” (Hicr Sûresi, 15/97) ifadeleriyle Allah Resûlü’nün yaşadığı zorluklardan ötürü üzüntü ve tasasına işaret ettikten sonra O’na şöyle emreder: فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ “Ama sen Rabbini hamd ile tenzih et ve secde edenlerden ol. Sana ölüm gelip çatıncaya kadar da Rabbine ibadet et.” (Hicr Sûresi, 15/98-99) Allah Teâlâ, kâfir ve müşriklerin deyip ettikleri şeyler karşısında Peygamber Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) duyduğu derin ızdırabı dile getirdikten sonra, O’na Kendisini tesbih ü takdis etmesini ve son nefese kadar kullukta sebat etmesini emrediyor.

Yaşadığımız dünya dâr-ı imtihan olduğuna göre herkes belli ölçüde sıkıntı ve çile çekecektir. Bu sıkıntıların en ağırını da en büyükler çekecektir. Efendimiz’in az önce hatırlattığımız ifadeleriyle belanın en çetinine, en zorlusuna da enbiya-i izam maruz kalmıştır. Öldürülen, testereyle biçilen, çarmıha gerilen, işkence edilen, taşlanan nice peygamber olmuştur ve yeryüzünde Allah’ın bahşettiği hayat hakkı onlara çok görülmüştür. Hadiste dile getirilen “sümme’l-emsel fe’l-emsel” ifadesinden anlaşıldığına göre Peygamberlerden sonra onlara yakınlık derecesine göre Allah’ın salih kulları imtihana tâbi tutulmuştur. Bu sebepten olsa gerek Hz. Ebu Bekir şeytanın avaneleri tarafından hedef gösterilmiş; Hz. Ömer, hınçlı bir köle tarafından namaz kılarken şehit edilmiş, Hz. Osman, şeytanın dürtüsüyle hareket eden bir kısım gafiller tarafından hunharca şehit edilmiş, Hz. Ali bir münafığın hedefi olmuştur. Sonra, Hz. Hasan Efendimiz zehirlenmiş, Hz. Hüseyin Efendimiz yakınlarıyla birlikte Kerbela’da Yezid’in ordusu tarafından kılıçtan geçirilmiştir. Yine bu büyüklüktendir ki rüyalarına bile haram girmemiş iffet âbideleri Hz. Meryem ve Hz. Âişe Validelerimiz imtihanların en ağırına maruz kalmışlardır.

Onların yolundan yürüyorsanız siz de ince eleklerden geçirileceksiniz. Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) ifadeleriyle, dine bağlılığınızdaki kuvvet ve sağlamlık ölçüsünde imtihanlara maruz kalacaksınız. Elmas ve kömür birbirinden ayrılacak. Bir insan, Bir insan dininden, diyanetinden, imanından, hak ve hakikati savunmasından ötürü dünyada bir tokat bile yememişse, buna şükretmenin yanı sıra durumundan endişe etmeli, “Benden önce bu yoldan gidenler türlü musibetlere maruz kalmışken niye şeytanlar ve onların avaneleri benimle meşgul olmuyor? Acaba ben seleflerim gibi değil miyim?” diye kendini sorgulamalıdır. Dünyada hep emniyet içinde yaşayanlar, âhiret emniyetlerini burada kullanıyor olmaktan korkmalıdır. Kudsi bir hadiste Cenab-ı Hak, iki güveni ve iki korkuyu birden vermeyeceğini beyan buyuruyor. (Abdullah b. Mübarek, Zühd, s. 50; İbn Hibban, Sahih, 2/406) Demek ki bir insanın hem dünyada hem de âhirette tam güven içinde, rahat, bir eli yağda bir eli balda bir hayat yaşaması mümkün değildir. Kur’ân’ın “Sizler güzellik namına yaptığınız ne varsa dünya hayatında yiyip tükettiniz.” (Ahkâf sûresi, 46/20) âyeti de aynı hususa dikkat çeker.

Başta da ifade edildiği gibi dünya, imtihan ve hizmet yeridir, ücret ve mükâfat ise âhirettedir. İnsan Allah’ın emirlerine, yasaklarına kayıtsız kalarak, lüks ve şatafat içinde keyif çatarak mazhar olduğu nimetleri dünyada bitirmemelidir. Dünyayı âhirete göre programlamalı, âhirete, birikmiş hesaplarla gitmemelidir. Maruz kaldığı ağır imtihanları kulluk yolunun ve haslaşmanın gereği olarak görmeli, bunları sabır ve rıza ile karşılamak suretiyle âhiret sermayesine çevirmelidir. Hem hiçbir inanmış gönül, iftiraya maruz kaldığı, zulme uğradığı için kimseye darılmamalı, gönül koyduğu davaya sırt çevirmemeli, kazanma kuşağında kayıplar yaşamamalıdır. Ne zaman bu tür şeylere maruz kalsa, “Rab olarak Allah’tan, nebi olarak Hz. Muhammed’den, din olarak da İslâm’dan razıyım.” (Müslim, salat 13) deyip yoluna devam etmelidir.

سؤال: هلا تفضلتم بشرح موضوع “الحديث عن النفس”، الذي غالبًا ما تؤكّدون عليه في حلقات الدرس؟

الجواب: أولًا، علينا أن نحدّد ما الذي نقصده بالحديث عن النفس.. إننا عندما نقول: “الحديث عن النفس”، نقصد إظهار الإنسان نفسه، وإبرازها في المقدمة، وتطويعه الكلام بحيث يجعله ينسحب على نفسه، ومحاولته إظهار نفسه في أعين الناس ليس فقط بالكلام، ولكن بأطواره وأفعاله أيضًا، ونعُدُّ هذا عيبًا وقصورًا أخلاقيًّا.. هذه هي المشكلة التي نحاول تحذير الناس منها فقط، لأن التعبير عن النفس ليس مرفوضًا في كل موقف.

فعلى سبيل المثال؛ تعبيرُ الإنسان عن نفسه في حضرة الله من خلال العبادة والعبودية أمرٌ مقبول، ذلك أن كلَّ إنسان، بالنظر إلى تجهيزاته الداخلية والخارجية، هو أثرٌ فنيٌّ رائع يحمل نقوشًا وآثارًا خاصّة بصانعه، وعلى حدّ تعبير الأستاذ بديع الزمان سعيد النورسي، يمكن النظر إلى الإنسان على أنه فهرست الوجود وجوهره.

 وبتدقيق النظر: يتبين أن الإنسان يتمتّع بطبيعةٍ مثاليةٍ بعقله ومنطقه وروحه وقلبه وإرادته وضميره ووعيه، وقد جعله الله تعالى بمثابة أَثَرٍ ينبض بالحياة والإحساس، فهو كائنٌ يسمع ويشعر ويدرك أيضًا ما يسمعه ويشعر به؛ لذا يجب على الإنسان المتمتع بهذا التجهيز الرائع أن يعلم أن كل هذه النعم والسجايا تأتي من الله تعالى، فيحمده ويشكره تعالى كلما فكر في أيٍّ من هذه المميزات، ويقول أمام عظمة الله ومهابته: “سبحان الله والله أكبر”.. فتعبير الإنسان عن نفسه من خلال العبودية له تعالى ضرورة من ضرورات العبودية.. والحقيقةُ أن مثل هذا التصرُّف، هو تعبير عن إدراك المرء لوضعه، ودليل على عزوه كل ما لديه لمالكه الحقيقي، وإعلانٌ عن العلاقة بينه وبين الذات الإلهية.

أما بالنسبة للتعبير عن النفس، والذي نعتبره مرفوضًا ونحاول أن ننأى بأنفسنا عنه ونحذّر الآخرين منه في كلّ فرصةٍ، فهو محاولة الإنسان أن يكون في المقدمة، وأن يكسب تقدير الآخرين وإعجابهم بأخلاقه ومكانته ومواقفه وأفعاله وأفكاره وآرائه، بل وحتى بعبادته وطاعته.. وإنَّ إظهار الفضائل والمزايا أمام الآخرين والافتخارَ بها، لهو دليل على إنكار المصدر الحقيقي لتلك الفضائل ونسبتها إلى النفس البشرية، ويمكن القول: إن مثل هذا الشخص قد اغتصب -عمدًا أو جهلًا- ما هو حقّ لله تعالى.

إن الباحثين عن التقدير والتصفيق، يحاولون التعبير عن أنفسهم بطرقٍ مختلِفةٍ، ويتوهّمون عظمة أنفسهم، ويستخدمون كل الوسائل لإظهار أنفسهم والإعلان عنها، ويُطوِّعون اللقاءات للحديث عن أنفسهم في كلّ فرصة.. وعندما يتحدثون أو يكتبون؛ فإنهم يبحثون عن مدخل للحديث عن أنفسهم ويجدونه بطريقة ما، ويلفتون الانتباه إلى مزاياهم الخاصّة إن لم يكن ذلك بشكلٍ مباشِرٍ فمن خلال التلميحات والإشارات، فإن كانوا سيرسمون لوحةً، انشغلوا بفكرة: “لأرسمنّ لوحةً، ليرى الناس كيف يكون الرسم!”، وإن كتبوا مقالًا أيضًا، انشغلوا بفكرة: “إنه عملٌ رائع، ويجب الاطلاع عليه وقراءته والإعجاب به”، حتى إنهم لا يتقبّلون من ينتقد المقال سلبًا، ويحاولون حتى أثناء كتابة الاسم المبارك والمتعال للذّات الإلهية، أن يضعوا علامة تشير إلى أنفسهم، وإذا كانوا سيصعدون المنبر ويتحدّثون عن الله، يكون جلُّ اهتمامهم أن يُظهروا للحاضرين كيف تحدّثوا عنه بشكلٍ جيّد، حتى إن صياحهم وعلوَّ نبرةِ صوتهم وضربَهم على المنبر بأيديهم يُعزى إلى رغبتهم في التعبير عن أنفسهم.. وبالإضافة إلى التعبير عن أنفسهم شفهيًّا وكتابيًّا، يمكنهم أيضًا من خلال أنماط حياتهم، والسيارات التي يستخدمونها، والمنازل التي يعيشون فيها، والمتاع الذي يستخدمونه.. وإذ يفعلون ذلك لا يغفلون عن العثور على ستارٍ لكبرهم وريائهم، فيتصنّعون التواضع أحيانًا، وأحيانًا أخرى يحاولون إخفاء أمراضهم الداخلية بترديدهم عبارة: “أستغفر الله”!

يريد المرضى الذين يعانون من هذا المرض النفسي أن يتحدّث الآخرون عنهم، تمامًا مثلما هم يتحدّثون دائمًا عن أنفسهم بكلامهم ومواقفهم وسلوكيّاتهم وأنماط حياتهم، هذه النفوس المريضة التي لا تكتفي للتعبير عن نفسها بنفسها، ترغب دائمًا في أن يكون بجانبها أناسٌ بمثابة أبواق لها، ويتحدثون عنها باستمرار، بل إنهم يؤسّسون مؤسّسات لذلك طالما كانت ظروفهم تسمح.. وإذا لم يُذكَروا في اللقاءات والخطابات أو في المقالات المكتوبة أو في الكتب والمؤلَّفات فلا أهمية لأيٍّ من هذه الأعمال بالنسبة لهم.

إن المصابين بهذه العلّة هم مساكين حسودون وحقودون، إنهم ينزعجون للغاية عندما يجري الحديث عن فضائل غيرهم، وحتى وإن اجتمعوا مع المشارب والشخصيات الأخرى، وتبادلوا عبارات التقدير؛ فإنهم يحفرون لهم الحفر سرًّا، ويبذلون قصارى جهدهم للإطاحة بهم، وينشغل هؤلاء الأشخاص دائمًا بعيوب الآخرين وأخطائهم تعبيرًا عن عظمة أنفسهم.. إنهم يحفرون الحفر فيما حولهم باستمرار؛ حتى يُرَوا في مقام رفيع.. كلّ هذه أمورٌ تؤدّي بالإنسان إلى الخسران، وتسوقه إلى المهالك والمخاطر، ويمكنكم أن تعثروا عند هذه النوعية من الأشخاص على الرذائل ومساوئ الأخلاق كلها.

والحال أن كل ما يفتخر به الإنسان ويستخدمه في سياق الحديث عن نفسه هو من عند الله، وسواء أكان الشخص يعمل في مهنةٍ، أو صاحب علم وحكمة، أو يقتني متاعًا وممتلكات، أو يمتلك مهارات مختلفة، فكلّ هذه الأشياء تتحقّق نتيجة استخدام القدرات التي منحها الله للإنسان وتهيئته تعالى السبيل له، ناهيك عن أن مدى استخدام هذه الأشياء والاستفادة منها بشكلٍ مناسبٍ أمرٌ غير مستثنى من المساءلة. أجل، إن عَزْوَ الإنسان المواهبَ الآتية من الله إلى نفسه متناسيًا إياه سبحانه وتعالى، وتعبيره عن نفسه بواسطتها اغتصابٌ للحقّ.

وواجب الإنسان في هذه الحالة هو أن يستغلّ كل المواهب والقدرات التي منحها له ربه في الحديث عن الله لا عن نفسه، يجب أن ينبعث من صوته وكلامه ونظراته ومواقفه المعاني المتعلقة بالله القدير دائمًا، وأن تتدفّق من كلماته معرفة الله ومحبته تعالى، ينبغي لمن يستمعون إليه أن تقوى علاقتهم بالله، ويزداد شوقهم وحبُّهم له، وتُثار حماستهم، يجب أن يكون كل حديثه مناجاة وتوحيدًا وتضرّعًا.

إن تخلُّصَ الإنسان من آفة الحديث عن النفس مرهونٌ بأن يغرس في طبيعته الأخلاق الإسلامية بشكلٍ عام، والتواضعَ والنزاهة بشكلٍ خاصّ، وبعبارة أخرى غالبًا ما نكرّرها: “تصفيره نفسه” أي جعله نفسه صفرًا، وهذا مستوى يمكن تحقيقه من خلال تربية للنفس طويلة المدى، وحتى ولو لم يستطع الإنسان أن يجعل التواضع والاستقامة جزءًا من طبيعته، فيجب عليه أن يُجبر نفسه في هذا الصدد.. وكما أن الحديث عن النفس فعلٌ إرادي، فإن منع هذا يعتمد أيضًا على الإرادة، فالأشياء الإرادية يمكن منعها بالإرادة أيضًا، وهذه الأشياء تصبح جزءًا من طبيعة الإنسان بعد فترةٍ من الزمن من خلال التمرين عليها، ولكن يجب على المرء استخدام إرادته باستمرارٍ في هذا الاتجاه إلى أن تحين تلك اللحظة.

وعلى المؤمن الحقّ أن يدفن في الأرض كلَّ موقفٍ يمكن اعتباره “حديثًا عن النفس”، ويضع عليه حجارةً ثقيلةً حتى لا يتمرّد من جديد، ويمكن القول: إن هذا هو هدف التصوّف في الأساس؛ فقد كانت الزوايا والتكايا تقدِّمُ مثل هذه التربية الرائعة.. وما هدف الابتلاءات والرياضات والسير والسلوك الروحاني إلّا التزين بالأخلاق الحميدة عبر التخلص من المواقف التي تفوح منها رائحة النفس والأنانية، وتعرُّفُ الناس على الله تعالى تعرُّفًا جيّدًا للغاية عن طريق اتباع أدلة وشواهد معرفة الله، ثمّ انفتاحُهُم على محبة الله.. ومن ثَمَّ يدركون أن كلَّ شيءٍ منه تعالى، ويدركون عظمته عز وجل وصغرَهم أمامه تعالى.

ومن المؤسف أن الناس في يومنا الحاضر لا يتلقّون مثل هذه التربية الروحية، كما لم يتسنّ إخضاع النفوس لتزكية حقيقية، وتعذَّرَ تطهير القلوب؛ لذلك تأتي الأنانيات في المقدمة، ويبحث الكثيرون عن فرصةٍ للحديث عن أنفسهم وسحب الكلام إلى أنفسهم، حتى إن هذا صار طبيعةً لدى البعض، ومنْ لا يستطيعون كبح جماح أنفسهم بإلجامها وإسراجها وجعلها خاضعةً مطيعةً يتحدّثون دائمًا عنها.. ولأن الحبل أُطلق لها على غاربه، فقد صار بإمكانها أن تثور وتتمرّد بسهولةٍ وتتحرّك كما يحلو لها، وأصبح الكثيرون مطيةً لنفوسهم، ينسحقون تحتها.

وخاصة إذا كانت البيئة التي نشأ فيها الإنسان مواتيةً لذلك؛ أي إذا رأى منْ في هذه البيئة أنفسهم “أحفاد عِرق يصنع الأبطال”، وكانوا ينسجون باستمرارٍ ملاحم بطولية للأمة التي ينتمون إليها وينظرون إلى غيرهم باحتقار؛ فهذا يعني أن آفة الحديث عن النفس ستنتقل إلى الجميع في مثل هذه البيئة، وسيتأثر الناس بهذا الجوّ السلبي حتى وإن لم يدركوا ذلك، بل إن كون المرء منتميًا إلى مذهبٍ أو جماعةٍ أو مؤسّسةٍ أو مهنةٍ أو جامعةٍ ما في دائرة ضيقة يمكن أن يجعله هو وَمَن معه من الناس يرون أنفسهم مختلفين ومتفوقين، ويُضخِّم أنانيتهم، ومن ثم يتحدّثون عن تفوّقهم ومزاياهم في كلّ فرصةٍ، وأحيانًا يتعاظم هذا الفخر والأنانية لدرجة أن أفراد دولةٍ بأكملها، أو أمّةٍ أو مجتمع يمكن أن يصابوا بجنون العظمة، بيد أنه لا أحد يفطن إلى خطورة ما هم فيه؛ إذ يكون الجميع مبتلين بالمرض نفسه.

إن رؤية المرء نفسه متفوّقًا على الآخرين، وتصديرَه نفسه في كل فرصةٍ يشير في الواقع إلى مرض في النفس، إذ يمكن للنفس أيضًا أن تمرض مثل الجسد تمامًا.. ولسوء الحظ، فإن فئة كبيرة من الناس اليوم مبتلون بالأمراض النفسية، وعلاجُ الأمراض النفسية أصعب مقارنة بالأمراض البدنية، ويتطلّب وقتًا أطول وجهدًا أكبر، وكما تلزم مراجعة المتخصصين النفسيين من أجل علاج هؤلاء، تجب أيضًا مراجعة المرشدين الكاملين الذين يعرفون الطبيعة البشرية جيدًا ويجيدون توجيهها، ومع أن الأشخاص المبتلين بالمرض نفسه قد لا يستطيعون رؤية المشكلة الموجودة لدى بعضهم البعض؛ فإن المؤمنين أصحاب الفراسة الذين ينظرون بنور الله قد يمكنهم أن يلاحظوا التصنع والتكلف والرياء والسمعة الكامنة في مواقفهم وسلوكياتهم.

والواقع أن كل إنسان خُلق قابلًا لأن تتطوّر فيه عواطف مثل الرياء والسمعة والكبرياء والفخر والحديث عن الذات.. وهذا امتحان له من ناحية، ومن ناحية أخرى فالأحاسيس التي هي مصدرٌ لهذه المشاعر منفتحةٌ على الخير والشر، والمطلوب من الإنسان أن ينتبه دائمًا للمشاعر السيئة التي قد تتكوّن بداخله، وأن يكون قادرًا على أن يقمع بإرادته ما أصابه منها، وأن يوجِّه إلى الخير كلَّ شيءٍ مفطور في طبيعته، ومن لا يستطيع أن يعطي إرادته حقّها، ويصفر نفسه بإخضاع روحه لعملية تطهير جادةٍ؛ فقد باء بالخسران.

Yamanlar Koleji mezunları Yamanlar’ın kuruluşunun 40. yılı münasebetiyle Muhterem Hocaefendi’yi ziyaret ettiler.

Soru: Sohbetlerde sık sık üzerinde durulan “kendini ifade etme” konusunu biraz açabilir misiniz?

Cevap: Öncelikle, kendini ifade etmeyle neyi kastettiğimizi belirleyelim. Kendini ifade etme derken, insanın kendini göstermesini, kendini öne çıkarmasını, sözü döndürüp dolaştırıp kendine getirmesini, sadece sözle değil, hal ve tavırlarıyla da kendini insanların gözünde görünür kılmaya çalışmasını kastediyoruz ve bunu bir ahlâkî zaaf olarak görüyoruz. Bizim insanları uyarmaya çalıştığımız problem budur. Yoksa kendini ifade tabirinin kullanıldığı her durum ya da her kendini ifade etme mahzurlu değildir.

Mesela insanın Allah Teâlâ karşısında kendini ibadet ve ubudiyetiyle ifade etmesi makbul bir tavırdır. Şöyle ki, iç ve dış donanımı itibarıyla her insan, üzerinde sanatkârına ait çizgi ve desenler taşıyan harikulâde bir sanat eseridir. Bediüzzaman’ın ifadesiyle insana varlığın fihristi, özü nazarıyla bakılabilir. Dikkat edilirse insanın, aklıyla, mantığıyla, ruhuyla, kalbiyle, iradesiyle, vicdanıyla, şuuruyla mükemmel bir yaratılışa sahip olduğu görülür. Cenab-ı Allah onu âdeta canlı ve şuurlu bir abide şeklinde ikame etmiştir. İnsan, duyan, hisseden ve duyup hissettiğinin de farkında olan bir varlıktır. İşte bu muhteşem donanıma mazhar olan insanın, sahip olduğu bütün bu güzellik ve derinliklerin Allah’tan geldiğini bilmesi, mahiyetine dercedilen bütün bu ayrıcalıkları düşündükçe “elhamdülillah” deyip şükretmesi, Allah’ın azamet ve mehabeti karşısında “Sübhanallah”, “Allahuekber” deyip gürlemesi ve O’na karşı ubudiyet tavrı içinde kendini ifade etmesi, onun kulluğunun gereğidir. Aslında böyle bir tavır, insanın konumunun farkında olmasının, sahip olduğu her şeyi gerçek sahibine verebilmesinin bir ifadesidir ve Zat-ı Rububiyet ile arasındaki münasebeti dile getirmesi anlamına gelir.

Nefsî Hastalık

Bizim mahzurlu telakki ettiğimiz ve her fırsatta kendimizi uzak tutmaya, başkalarını da uyarmaya çalıştığımız kendini ifade etmeye gelince o, insanın eda ve endamıyla, hâl ve hareketleriyle, fikir ve düşünceleriyle, hatta ibadet ü taatiyle önde görünmeye, başkalarının takdir ve beğenisini kazanmaya çalışması manasınadır. Sahip olduğu fazilet ve meziyetleri başkalarına göstermeye çalışan ve bunlarla övünen biri, aslında o mazhariyetlerin asıl kaynağını unutarak bunları kendine mâl ediyor demektir. Böyle birinin, bilerek ya da bilmeyerek Cenab-ı Hakk’a ait olanı gasp ettiği söylenebilir.

Kendilerinde büyüklük vehmeden, takdir ve alkış peşinde koşan kimseler, farklı yollarla kendilerini ifade etmeye çalışırlar. Böyleleri, kendilerini göstermek ve duyurmak için her yola başvurur, her fırsatta kendilerinden bahisler açarlar. Konuştuklarında da, kalemi ellerine aldıklarında da bir şekilde kendilerini anlatmak için girizgâh arar ve bulurlar. Doğrudan olmasa bile ima ve işaretler ile kendi meziyetlerine dikkat çekerler. Bir resim yapacak olsalar mülahazaları şu olur: “Bir resim yapayım da millet nasıl resim yapılırmış görsün.” Bir yazı yazsalar aynı şekilde, “Bu çok güzel oldu, mutlaka görülmeli, okunmalı, takdir edilmeli” düşüncesine kapılırlar. Hatta yazı hakkında olumsuz kritikte bulunanlara hoş bakmazlar. Zat-ı Uluhiyet’in mübarek ve müteal ismini yazarken bile kendilerine bir hisse çıkarmaya çalışırlar. Kürsüye çıkıp Allah’ı anlatacak olsalar, asıl dertleri, O’nu ne kadar güzel anlattıklarını cemaate göstermek olur. Hatta bağırmaları, ellerini kürsüye vurmaları bile kendilerini ifadeye matuf olur. Sözle, yazıyla kendilerini ifade etmenin yanı sıra hayat tarzlarıyla, bindikleri arabalarla, yaşadıkları evlerle, kullandıkları eşyalarla da kendilerini ifade edebilirler. Bunları yaparken kibirlerine ve riyakârlıklarına kılıf bulmayı da ihmal etmezler. Bazen sun’î tevazu gösterir, bazen de bu iç hastalıklarını estağfirullahlarla gizlemeye çalışırlar.

Bu ruh illetine maruz hastalar, söz, tavır ve davranışlarıyla, yaşam tarzlarıyla sürekli kendilerini anlattıkları gibi, başkalarının da hep kendilerinden bahsetmesini isterler. Kendi kendilerini ifade etmeyi yeterli bulmayan bu hasta ruhlar, sürekli kendilerinin borazanlığını yapacak, sürekli onlardan bahsedecek birilerini yanlarında isterler, konumları el veriyorsa bunun için müesseseler bile tesis ederler. Konuşulan bir sözde, yazılan bir yazıda, telif edilen bir kitapta onlardan söz edilmiyorsa, bunların hiçbiri onlarca bir önem arz etmez.

Bu illetle malul zavallılar aynı zamanda hasetçi ve kıskanç tiplerdir. Başkalarının faziletlerinin konuşulmasından, öne çıkarılmasından fevkalâde rahatsız olurlar. Birileriyle yan yana geldiklerinde riyakârlık yapıp onları övseler de arkadan onların kuyusunu kazar, onları devirmek için ellerinden geleni yaparlar. Bu tipler kendi büyüklüklerini ifade adına sürekli başkalarının ayıp ve kusurlarıyla meşgul olurlar. Çevrelerinde devamlı çukur kazarlar ki kendileri yüksekte görünsün. Bütün bunlar, insana kaybettiren, onu helaket ve felaketlere götüren tavırlardır. Bu tür kimselerde mesâvî-i ahlak (ahlakî kötülük) adına ne arasanız bulabilirsiniz.

Kendini Sıfırlama ve Temrinatla Ruh-İrade Terbiyesi

Oysaki insanın övündüğü, kendini anlatma istikametinde kullandığı her ne varsa hepsi Allah’tandır. İnsan kariyer de yapsa, ilim irfan sahibi de olsa, mal mülk de edinse, farklı maharetlere de sahip olsa, bütün bunlar, Allah Teâlâ’nın ihsan ettiği kabiliyetlerin değerlendirilmesiyle ve Allah’ın insanın önünü açması neticesinde elde edilen şeylerdir. Kaldı ki bunların da ne ölçüde yerinde kullanıldığı, ne ölçüde değerlendirilebildiği sorgudan muaf değildir. Evet, üstüne basa basa söylemek gerekirse insanın Allah’tan gelen mevhibeleri, O’nu unutarak kendine mâl etmesi ve bunlarla kendini ifade etmesi bir yönüyle hak gaspıdır. 

Bu durumda insana düşen vazife, Rabbinin kendisine ihsan ettiği bütün istidat ve kabiliyetleri -kendini değil- Allah’ı anlatma yolunda kullanmak olmalıdır. Onun sesinden, sözünden, bakışından, duruşundan hep Zat-ı Ulûhiyet’e ait mânâlar dökülmelidir. Sözlerinden damla damla marifetullah ve muhabbetullah akmalıdır. Onu dinleyenlerin Allah’la münasebetleri güçlenmeli, aşk u iştiyakları artmalı, heyecanları tetiklenmelidir. Her konuşması âdeta bir münacat, bir tevhit, bir yakarış olmalıdır.

İnsanın kendini ifade etme zaafından kurtulması, genel anlamda ahlâk-ı âliye-yi İslamiyeyi, daha özelde ise tevazu ve mahviyeti tabiatına mâl etmesine, sık sık tekrar ettiğimiz ifadeyle ‘kendini sıfırlamasına’ bağlıdır. Bu da uzun süreli bir nefis terbiyesiyle elde edilebilecek bir seviyedir. Tevazu ve mahviyeti tabiatına mâl edemese bile insan bu konuda kendini zorlamalıdır. Kendini ifade etme iradî bir tavır olduğu gibi, bunu engelleme de yine iradeye bağlıdır. İradî olan şeyler yine iradeyle önlenebilir. Temrinat (alıştırmalar) yapa yapa bir süre sonra bunlar insan karakterinin bir parçası hâline gelir. Fakat o ana kadar insanın sürekli iradesini bu istikamette kullanması gerekir.

Allah’a inanan bir mü’min, ‘kendini ifade’ sayılabilecek her tavrı bir daha hortlamamak üzere toprağa gömmeli ve üzerine de ağır kayalar koymalıdır. Esasında tasavvuf geleneğinin gayesinin bu olduğu söylenebilir. Tekke ve zaviyelerde insanlara böyle bir nefis eğitimi veriliyordu. Çilelerle, riyazetlerle, seyr u sülûk-i ruhanîler ile hedeflenen şey, insanların benlik ve enaniyet kokan tavırlardan sıyrılarak güzel ahlâk ile bezenmeleriydi. Marifetullahın delillerini takip etmek suretiyle Allah’ı çok iyi tanımaları, bunun neticesinde de muhabbetullaha açılmalarıydı. Bu sayede her şeyin O’ndan olduğunun farkına varmaları, O’nun büyüklüğünü, O’nun karşısında da kendi küçüklüklerini görmeleriydi.

Hastalığın Megaloman Hali

Maalesef günümüzde insanlara böyle bir ruh terbiyesi verilemediği, nefisler ciddi bir tezkiyeye tâbi tutulamadığı, kalbler tasfiye edilemediği için enaniyetler daha çok ön plana çıkıyor. Çokları kendini ifade etme, kendinden bahisler açma adına fırsat kolluyor. Hatta bazılarında bu, tabiat hâline gelmiş durumda. Nefislerini, ağzına gem, sırtına eyer vurmak suretiyle dizginleyemeyen ve onu itaatkâr bir binek haline getiremeyen kimseler, sürekli onun sözcülüğünü yapıyor. Nefisler serazat (serbest) bırakıldığından rahatlıkla şahlanabiliyor, keyfince hareket edebiliyor. Çokları da nefislerine binek haline geliyor ve onun altında kalıp eziliyor.

Hele bir de insanın neş’et ettiği ortam buna açıksa; yani o ortamda insanlar kendilerini “kahramanlar yaratan bir ırkın ahfadı” olarak görüyor, sürekli mensup oldukları millete hamasi destanlar kesiyor ve başkalarına da tepeden bakıyorlarsa, böyle bir zeminde kendini ifade etme zaafı herkese sirayet edebiliyor demektir. İnsanlar farkına varmasalar da bu olumsuz atmosferden etkileniyorlar. Hatta daha dar dairede bir mezhebe, bir cemaate, bir müesseseye, bir mesleğe, bir üniversiteye mensup olma bile insanların kendilerini farklı ve üstün görmelerine yol açabiliyor, onların egolarını şişirebiliyor. Böylece her fırsatta kendi üstünlüklerini ve meziyetlerini anlatıyorlar. Bazen bu gurur ve bencillik o kadar büyüyor ki, topyekûn bir devletin, bir heyetin, bir camianın fertleri megaloman hâle gelebiliyor. Fakat herkes aynı hastalığa müptela olduğundan kimse durumun farkına da varamıyor.

İnsanın kendini başkalarından üstün görmesi, her fırsatta kendini öne çıkarması aslında nefiste bir illete işaret eder. Tıpkı beden gibi nefis de hastalanabilir. Maalesef günümüz insanlarının önemli bir kısmı nefsî hastalıklara müpteladır. Bedenî hastalıklara nispetle nefse ait hastalıkların tedavisi daha zordur, daha uzun zaman ve büyük gayret ister. Bunları tedavi etme adına psikologlara başvurulması gerektiği gibi, insan fıtratını iyi tanıyan mürşid-i kâmillere de başvurulmalıdır. Aynı hastalığa müptela kişiler birbirlerindeki problemi göremeseler de Allah’ın nuru ile bakabilen feraset sahibi müminler onların tavır ve davranışlarındaki sun’îlikleri, tekellüfleri, riya ve süm’aları fark edebilirler.

Aslında her insan; içinde riya, süm’a, gurur, fahir, kendini ifade etme gibi duyguların gelişmesine açık olarak yaratılmıştır. Bu bir yönden onun için imtihan unsurudur. Diğer yönden, bu duygulara kaynaklık eden hisler, aslında hayra da şerre de açıktır. İnsandan istenen, içinde oluşabilecek kötü duygulara karşı hep tetikte olmak, oluşanları iradesiyle baskı altına alabilmek ve mahiyetine yerleştirilen her şeyi hayra kanalize etmektir. İradesinin hakkını veren, nefsini ciddi bir tezkiyeye tâbi tutarak kendini sıfırlayabilen kişi, Nesimî ve Hallac gibi kendi varlığı üzerinde raks edebilir. 

سؤال: كيف يجب أن نفهم حادثةَ إرسالِ سيدنا عثمان بن عفان سيدَنا أبَا ذرٍّ الغفاري رضي الله عنهما إلى المكان المسمى “الربذة” وإخضاعه إياه للإقامة الجبرية هناك، وما الدروس المستفادة من هذا؟

الجواب: الاسم الحقيقي لهذا الصحابي الجليل، والذي يشتهر في الغالب بكنيته “أبي ذر”: هو جُنْدُبُ بْنُ جُنَادَةَ، من قبيلة غِفار.. حين سمع ببعثة النبي صلى الله عليه وسلم ودعوته جاء إلى مكة فآمن به، وهو مِن السابقين الأوّلين ممّن أسلموا بمكّة، حتى إن هناك روايات تذكر أنه كان رابع أو خامس من أسلموا، وقد تعرّض للضرب من المشركين إثر إعلانه إسلامه عند الكعبة، ونجا من القتل بفضل تدخُّلِ سيدنا العباس بن عبد المطلب رضي الله عنه، إلا أنه ذهب مجدّدًا إلى المكان نفسه في اليوم التالي وأعلن إسلامه؛ فأصابه مثل ما أصابه في اليوم السابق.

 وبسبب ذلك فقد أرسله الرسول صلى الله عليه وسلم إلى قبيلته “غفار” ليبلغهم الإسلام، وأمره ألا يعود إلى مكة مرة ثانية ما لم يطلب منه النبيُّ صلى الله عليه وسلم ذلك، وبعد ذهابه استطاعَ أن يُدخِلَ نصفَ قبيلته في الإسلام بفضل تبليغه إياهم وتطبيقه ما تعلّمه.

 وقد جاء سيدنا أبو ذر رضي الله عنه إلى المدينة المنورة بعد غزوة “أحد” أو “الخندق”، وانضم إلى أهل الصُّفة، وظل هناك حتى تلك اللحظة التي ارتقت فيها روح رسول الله صلى الله عليه وسلم إلى بارئها.

ولَمَّا سَارَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى تَبُوكَ، تَخَلَّفَ أَبُو ذَرٍّ، وَأَبْطَأَ بِهِ بَعِيرُهُ، فَلَمَّا أَبْطَأَ عَلَيْهِ أَخَذَ مَتَاعَهُ فَجَعَلَهُ عَلَى ظَهْرِهِ، فَخَرَجَ يَتْبَعُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَاشِيًا، وَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي بَعْضِ مَنَازِلِهِ، وَنَظَرَ نَاظِرٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هَذَا رَجُلٌ يَمْشِي عَلَى الطَّرِيقِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “كُنْ أَبَا ذَرٍّ”، فَلَمَّا تَأَمَّلَهُ الْقَوْمُ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هُوَ وَاللَّهِ أَبُو ذَرٍّ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “رَحِمَ اللَّهُ أَبَا ذَرٍّ يَمْشِي وَحْدَهُ، وَيَمُوتُ وَحْدَهُ، وَيُبْعَثُ وَحْدَهُ“^[1].

فَضَرَبَ الدَّهْرُ مِنْ ضَرْبَتِهِ، وَسُيِّرَ أَبُو ذَرٍّ رضي الله عنه إِلَى “الرَّبَذَةَ”، فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ أَوْصَى امْرَأَتَهُ وَغُلَامَهُ إِذَا مُتُّ فَاغْسِلَانِي وَكَفِّنَانِي، ثُمَّ احْمَلَانِي فَضَعَانِي عَلَى قَارِعَةِ الطَّرِيقِ، فَأَوَّلُ رَكْبٍ يَمُرُّونَ بِكُمْ فَقُولُوا: هَذَا أَبُو ذَرٍّ، فَلَمَّا مَاتَ فَعَلُوا بِهِ كَذَلِكَ فَاطَّلَعَ رَكْبٌ، فَمَا عَلِمُوا بِهِ حَتَّى كَادَتْ رَكَائِبُهُمْ تَطَأُ سَرِيرَهُ، فَإِذَا ابْنُ مَسْعُودٍ فِي رَهْطٍ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ، فَقَالُوا: مَا هَذَا؟ فَقِيلَ: جِنَازَةُ أَبِي ذَرٍّ فَاسْتَهَلَّ ابْنُ مَسْعُودٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ يَبْكِي، فَقَالَ: صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “يَرْحَمُ اللَّهُ أَبَا ذَرٍّ يَمْشِي وَحْدَهُ، وَيَمُوتُ وَحْدَهُ، وَيُبْعَثُ وَحْدَهُ”، فَنَزَلَ فَوَلِيَهُ بِنَفْسِهِ حَتَّى أَجَنَّهُ^[2].

وعند البحث في كيفية معرفة النبي لما سيحدُثُ لأبي ذرٍّ رغم أن ذلك كان في علم الغيب؛ سنجد أن معرفَتَه جاءت من أحدِ طريقين؛ الأول: أنها معجزةٌ من معجزاته صلى الله عليه وسلم وقد أخبره بها الوحي، والثاني: عرف ذلك بما وهبه ربه من فراسة تؤهّله لقراءة لغة الحوادث.. وهو ما يُسمّى بـ”تأويل الأحاديث” على حدّ التعبير القرآني.

ويعدُّ البعضُ “تأويل الأحاديث” تفسيرًا للأحلام فقط، لكن الحقيقة أن مجاله أوسع بكثير؛ فاستنباط معانٍ مختلفة من الأحداث التي تقع في حياتنا اليومية هو أيضًا نوعٌ من تأويل الأحاديث، والأحداث التي تقع في الحقيقة تحدث عندما تظهر الإشارات الخاصة بعالم ما وراء المادة -والتي نسميها عالم المثال- إلى الوجود كما نراه بالعين المجردة، لذلك فإن تأويل الأحاديث يرتبط بإدراك عالم المثال وعالم الشهادة، أي بإدراك تلك العلاقة التي بين العالم الميتافيزيقي والعالم المادي، ومعرفة معاني الإشارات المثالية وفهم هذه المعاني وتفسيرها أمرٌ لا يتسنّى للجميع فعله.

هناك العديد من التأويلات التي طرحها نبينا صلى الله عليه وسلم انطلاقًا من ملَكة تأويل الأحاديث؛ فقد قرأ الأحداث التي وقعت من حوله قراءةً جيّدةً، واستنبط منها معاني مختلفة، حتى إنه يمكن النظر من هذه الزاوية إلى قضيّة تغييره أسماء بعض الصحابة.. وباعتبار تحقُّق ما قاله صلى الله عليه وسلم، فإنه قد أخبر على سبيل الإعجاز عن حال أبي ذرٍّ رضي الله عنه في المستقبل بناءً على ما استنبطه من موقفه عندما أبطأه بعيره عن بقية الجيش، وبناء على أحواله وتصرّفاته، ومن ثم فإنه صلى الله عليه وسلم قد أخبر عن الموقف العام الذي ستكون عليه هذه الشخصية في المستقبل.

ولقد سمى القرآن الصحابة بـ”السابقين الأولين”، وخصّهم بمكانةٍ مميّزة.. لذلك يجب أن نكون حذرين للغاية عند الحديث عن الصحابة الكرام، وأن نضع مكانتهم العالية نصب أعيننا عندما نُقَيِّمُ مواقفهم، وبالإضافة إلى هذه المكانة الاستثنائية التي يتمتّع بها الصحابة بشكلٍ عام؛ فإن سيدنا أبا ذر هو أحد الصحابة البارزين بالنظر إلى حياته الشخصية وزهده وورعه، ولقد قدّم الإسلامَ دائمًا، وأعلى همتَه باستمرار؛ لدرجة أن نبينا صلى الله عليه وسلم قال في أحد أحاديثه: “أَبُو ذَرٍّ يَمْشِي فِي الأَرْضِ بِزُهْدِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ عليه السلام“^[3].

عاش أبو ذر حياته في زهدٍ وتقوى كاملين، لم يهتمّ إطلاقًا بالدنيا ولا بمتاعها، فهو يرى أنه لا يجوز للمرء أن يطلب الدنيا إلا في أمرين اثنين؛ أولهما: توفير الرزق الحلال لأهله، أما ثانيهما: فهو الإنفاق في سبيل الله من أجل الآخرة.. لذلك فقد اعتبر أن كلَّ النقود والأموال التي تُدَّخر زيادة عن حاجة الإنسان “كنزٌ” سيُحاسَبُ الإنسان عليه، وحذّر الأثرياء من الأموال والثروات التي تكدّس طمعًا في الدنيا.

إنه يتمتّع بشخصيّة لا تضنّ على أحدٍ بنصحٍ، وتصدَحُ وتجهر في كلِّ مكانٍ بالحقائق التي ترى أنها صحيحة، ولا سيما في الفترة التي مكث فيها بالشام؛ فقد انزعج كثيرًا من امتلاك المسلمين الثروات وعيشهم في راحةٍ ودَعة، وبدأ يعبّر عن انزعاجه هذا في كلّ مكان، وعلى الرغم من أن كلماته هذه قُوبلت بالترحيب من بعض الأشخاص، إلا أنها أزعجت أيضًا عددًا كبيرًا من الناس.

وقد نال معاوية رضي الله عنه والي الشام آنذاك نصيبه هو الآخر من انتقادات أبي ذرٍّ وتحذيراته؛ إذ وجه أبو ذر رضي الله عنه تحذيراتٍ شديدةً إلى معاوية لأنه حابى أقرباءَه وقرَّبَهم ولم يراعِ حقوق الناس على السواء، وعاش في رفاهية.. حتى إنه لم يستطع أن يتمالك نفسه ذات مرّةٍ فصفعَه.. فما كان من معاوية بعد هذه الاعتراضات القاسية، إلا أن اشتكاه أوّلًا إلى كبار الصحابة، وعندما لم يحصل على أية نتيجةٍ تُذكَرُ رفع الأمر برسالةٍ إلى سيدنا عثمان الخليفة في ذلك الوقت.. ويمكن القول: رغم أن معاوية كان يتّخذُ أحيانًا قرارات قاسية جدًّا باسم الدولة فقد تصرَّف بتسامحٍ شديدٍ إزاء الاعتراضات والاستجوابات الموجّهة ضدّه، ولو أنكم تصرَّفْتم مثل هذا التصرف اليوم، ليس إزاء حاكم، وإنما إزاء حارسه أو خادمه، أو مدير مكتبه، لطردوكم، وتعدّوا عليكم.

أراد عثمان، الذي أُطلع على الوضع، أن يبقى “أبو ذرٍّ الغفاري” في المدينة المنورة، لكنه واصل انتقاداته نفسها هناك أيضًا؛ إذ كان يريد من الجميع أن يعيشوا حياة الزهد مثله، ويقوموا بإنفاق الأموال الزائدة عن حاجاتهم الأساسية، وكان دائمًا ما يتلو على أصحاب الأموال الآيات القرآنية التالية: ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ﴾ (سورة التَّوْبَةِ: 9/34-35).

لقد تسبَّبت كلمات سيدنا أبي ذر هذه انزعاجًا وتبرُّمًا في المجتمع، وبناءً على الشكاوى الواردة، أرسل سيدنا عثمان أبا ذر إلى “الربذة”، وأمر له ببعض الأنعام وخادِمَين، وخصّص له راتبًا يكفيه، وطلب منه العيش هناك، كما سمح له بالمجيء إلى المدينة المنوّرة لتلبية احتياجاته.. وقد ورد في بعض الروايات أن أبا ذر ذهب إلى “الربذة” بمحض إرادته؛ حيث أمضى فيها آخر عامين من حياته، وخلال هذه الفترة، جاءه المعارضون للحكم والإدارة، وعرضوا عليه التمرّد على الخليفة؛ فرفض أيَّما رفضٍ وأوصاهم بالسمع والطاعة للخليفة.

إن أبا ذر يعيش حياته بحساسيّة فائقة، ولا يهتمّ بمتاع الدنيا، ويحبّ الحقّ للغاية، وهو في الوقت نفسه يطيع أوامر ولي الأمر عند الضرورة؛ لهذا السبب بقي في “الربذة” حتى مات، وعاش وحيدًا ومات وحيدًا ودُفن وحيدًا، كما أخبر نبينا عليه الصلاة والسلام، ومن المحتمل أن هذه الكلمات التي وجّهها النبي صلى الله عليه وسلم إليه، كان لها تأثير في ألا يخالف أمر الخليفة.

إن سيدنا أبا ذر الغفاري رضي الله عنه قد التزم بدقة بأوامر الدين، وتمتّع بسجايا مختلفة، وأعلى الهمّة في حياته الدينية، واستحقر الدنيا، وأقام حياته على الزهد والتقوى، وحافظ على منهجه هذا حتى وفاته، ومن ثم كان صحابيًّا عظيمًا حظي بثناء رسول الله صلى الله عليه وسلم..

ومن المؤسف أننا فقدْنا مفهوم الزهد والتقوى والورع بهذا القدر، وإنني شخصيًّا لم أقابل حتى الآن مسلمًا مثل أبي ذر، ولم أعرف أحدًا تمسّك بالزهد والورع بالمعنى الذي فهمه، واستوعبه واصطبغ به.. للأسف، لم ترَ هاتان العينان شخصًا عاش حياته على غرار المحاسبي، وإبراهيم بن أدهم، وفضيل بن عياض، يستطيع أن يرد الدنيا ومتاعها وثرواتها بظهر يده، وبكل سهولة!

 إن الزهد والورع مطلوبان في قلب المرء وفي حياته الشخصية على حدٍّ سواء؛ فكما أن الزاهد بالمعنى الحقيقي لا يحزن على ما فقده من متاع الدنيا، فإنه لا يفرح بما كسبه منه أيضًا، إنه يبني حياته كلها على هذا المفهوم، وإذا كان ثمة إنسان يأكل مرتين أو ثلاثًا في اليوم، ولديه كثير من الملابس، ويعيش في منزلٍ مريحٍ وينام على فراشٍ وثيرٍ؛ فإن حديثه عن الزهد قد لا يكون واقعيًّا، لهذا السبب فإن إظهار الزهد بالمعنى الحقيقي للكلمة أمرٌ شديد الصعوبة، على الرغم من وجود العديد من “المتزهدين” اليوم هنا وهناك.

أما البعد الآخر للمسألة، فإنه مع التسليم بامتلاك سيدنا أبي ذر لكل هذه الفضائل، فإن مكان سيدنا النبي الأكرم صلى الله عليه وسلم، والخلفاء الراشدين وارثي النبوة من الدرجة الأولى مختلِف ومتميّز.

كان الخلفاء الراشدون يدركون جيّدًا حقائق الحياة الاجتماعية، وأن هذه الحقائق قد يكون لها بعض المشاكل الخاصة بها، ومن أجل موازنة القضية، كانوا يتعاملون مع دائرة الحلال على قدر سعتها، ولا يضيقونها.. وإلى جانب اعتمادهم الحد الأقصى من الزهد والتقوى أساسًا وتصميمهم حيواتهم الشخصية وفقًا لذلك؛ فإنهم لم يكونوا يمنعون الناس من الاستفادة من الدنيا واستخدام الرخص المشروعة، شريطةَ أن تظلَّ في الإطار الذي يسمح به الدين، ولو أنهم حاولوا ممارسة أعمالهم وفقًا لفهم أبي ذر للتقوى وفكرته العالية عن الزهد؛ لنفَّروا الناسَ وأشعروهم بحتميّة الحياة الدينية الصعبة التي لا يستطيعون الوفاء بها؛ لأن هذا الأفق في غاية السموِّ والارتفاع، وهو سبيلٌ لا يتسنّى للجميع السير فيه، وعبءٌ لا يمكن للجميع تحمّله.

عند تعريفِ الإنسانية بالإسلام الدين المبين يجب تسليطُ الضوء على أحكامه الموضوعية، ذلك أنه إذا كان المرء يؤدي المسؤوليات المالية المترتبة عليه من زكاةٍ وصدقات وغيرها؛ فلا يحقّ لأحدٍ التدخّل في ممتلكاته وأمواله، ولقد عدَّ رسول الله صلى الله عليه وسلم في كثيرٍ من أحاديثه أحكام الدين الموضوعية كالصلاة والصوم والزكاة والحج شرطًا للإيمان والدخول في ذمة الله ورسوله، فلا يمكنكم التدخل في حياة مَن دخل في ذمة الله ورسوله باتباعه أوامر الدين ونواهيه الأساسية.

 علاوة على ذلك، فإن تعميمَ فهمٍ للتقوى والزهد مثل فهمِ أبي ذرٍّ على الجميع قد يُضعِفُ القوة المادية والاقتصادية؛ لأن مثل هذا الفهم ربما يمنع الكثيرين من السعي والاجتهاد، ويقوّض عزمهم على العمل، ويسوقهم إلى الكسل.

قد يلتزم بعض الناس بأقصى درجات الزهد والتقوى بالنظر إلى حياتهم الشخصية، ويردُّون الدنيا بظهر أيديهم، ويوصون الآخرين بنمط الحياة هذا الذي تبنّوه لأنفسه، غير أنه لا ينبغي لهم أن يفرضوا نمطَ هذه الحياة الزاهدة التي يعيشونها على غيرهم، ولا أن يطعنوا أو يذمّوا الذين لا يشبهونهم ولم يسيروا على منوالهم.. والواقع أن الخلفاء الراشدين أيضًا عاشوا زاهدين جدًّا، وقد كان سيدنا عمر يأكل ويشرب ما تأكله أو تشربه الطبقة الفقيرة من الناس، لقد شكَّل حياته وفقًا لذلك، غير أنهم لم يضعوا حدًّا لأيِّ شخصٍ بشأن كسبه المال، ولم يجبروا أحدًا على العيش مثلهم، وقد شهدت عصورُهم كثيرًا من الأغنياء وملّاك الثروات الهائلة.

وفي النهاية فإنني إذ أطرح هذه التقييمات أجتهد وأرجو ألا أكون قد استخدمْتُ تعبيرًا يسيء إلى تلك الشخصية الغِفارية العظيمة؛ فإنني أكنّ له احترامًا عميقًا لحساسيّته وموقفه الديني، إنه مسلمٌ مثاليٌّ وإنسانٌ كاملٌ، بالنظر إلى حياته الشخصية.

وفي عصرنا هذا الذي نُسي فيه الزهد والتقوى واستحقار الدنيا؛ أدعو الله أن يقدّر لجيلنا تنشئة كثيرين من أمثال أبي ذرّ، وأسألُه أن يُشرِّف جيلَنا بأعلى شمائل الزُّهد، وأكملِ فضائل التقوى، وأعلى قدرٍ من الإخلاص والخدمة الدائمة.

^[1] الحاكم: المستدرك على الصحيحين، 3/52.

^[2] المصدر السابق: 3/52.

^[3] سنن الترمذي، المناقب، 35.

Soru: Hazreti Osman’ın Ebu Zer el-Gıfârî’yi Rebeze denen yere gönderip, orada zorunlu ikamete tâbi tutması olayını nasıl anlamalı ve bundan ne tür dersler çıkarmalıyız?

Cevap: Daha çok Ebu Zer künyesiyle meşhur olan bu şanlı sahabinin asıl adı Cündeb İbn-i Cünâde’dir. Gıfar kabilesine mensuptur. Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) risaletini ve davetini duyunca Mekke’ye gelerek iman etmiştir. Mekke’de ilk iman edenlerdendir, hatta dördüncü veya beşinci Müslüman olduğuna dair rivayetler vardır. İman ettiğini Kâbe’nin yanında ilan etmesi üzerine müşrikler tarafından dövülür. Hazreti Abbas’ın araya girmesiyle öldürülmekten kurtulur. Ancak ertesi gün tekrar aynı yere gidip imanını ilan eder ve başına yine aynı şey gelir. Bunun üzerine Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), onu İslâm’ı anlatması için tekrar kabilesi Gıfar’a gönderir ve kendisine haber gelmedikçe tekrar Mekke’ye dönmemesini söyler. Kabilesine gittikten sonra öğrendiklerini anlatması ve yaşaması sayesinde kabile halkının yarısı Müslüman olur. Hazreti Ebû Zer, Uhud veya Hendek Savaşı’ndan sonra Medine’ye gelerek ashâb-ı suffeye dâhil olur ve Allah Resûlü ruhunun ufkuna yürüyeceği âna kadar da oradan ayrılmaz.

Efendimiz’in Firaseti ve Te’vil-i Ehâdis

Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), Ebu Zerr’in yalnız yaşayıp yalnız vefat edeceğini bir mucize olarak Tebük Seferi esnasında haber vermiştir. O sefer esnasında devesi zayıf olduğu için Ebu Zer ordudan geri kalır. Devesinden ümidini kesince eşyalarını sırtlanır ve yaya olarak yoluna devam eder. Nihayet bir konak yerinde istirahate çekilen orduya yetişir. Uzaktan gelmekte olan kimsenin Ebu Zer olduğunu öğrenen Allah Resûlü şöyle buyurur: رَحِمَ اللَّهُ أَبَا ذَرٍّ يَمْشِي وَحْدَهُ وَيَمُوتُ وَحْدَهُ وَيُبْعَثُ وَحْدَهُ “Allah, Ebu Zerr’e merhamet etsin! O, yalnız yürür, tek başına ölür ve tek başına haşrolur!” (Hakim, el-Müstedrek, 3/53)

Ebu Zerr’in ileride başına gelecekler, Efendimiz’e vahiy yoluyla bildirilmiş olabileceği gibi O, gördüğü bu manzarayı hadiselerin dilini okuma yönünde kendisine bahşedilen bir firasetle de yorumlamış olabilir. Bu tür yorumlamaya Kur’an’ın ifadesiyle te’vîl-i ehâdîs denir. Bazıları, te’vîl-i ehâdîsi sadece rüya yorumu olarak anlar. Oysaki onun alanı çok daha geniştir. Günlük hayatımızda cereyan eden hâdiselerden çeşitli mânâlar çıkarmak da tevil-i ehadisin bir çeşididir. Meydana gelen olaylar aslında misal âlemine ait sembollerin gözle göreceğimiz şekilde vücut kazanmasıyla ortaya çıkar. Dolayısıyla tevil-i ehadis, misal âlemiyle şehadet âlemi, yani metafizik âlemle fizikî âlem arasındaki bu münasebetin sezilmesine, misalî sembollerin anlamlarının bilinmesine bağlıdır. Bu manaları anlayıp yorumlamak ise herkesin yapabileceği bir iş değildir.

Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) tevil-i ehadisten yola çıkarak ortaya koyduğu pek çok yorum vardır. O, çevresinde olup biten hâdiseleri çok iyi okumuş ve bunlardan çeşitli mânâlar çıkarmıştır. Hatta bazı sahabilerin isimlerini değiştirmesine bile bu açıdan bakılabilir. Netice itibarıyla burada Nebiyy-i Ekrem, (aleyhi efdalu’s-salavati ve ekmelü’t-tahiyyat) Ebu Zer Hazretlerinin ordudan geri kalmasından, onun hâl ve tavırlarından yola çıkarak istikbalde zuhur edecek durumunu bildiren mucizevi bir beyanda bulunmuş ve bu ifadeleriyle bir karakterin ileride ortaya çıkacak genel durumunu haber vermiş olabilir.

Sahabe-i Kiram ve Onların Züht Anlayışı

Kur’ân, sahabe-i kiramı “sabıkûn-u evvelûn” olarak isimlendirmiş ve onlara farklı bir konum vermiştir. Dolayısıyla sahabe-i kiram hakkında konuşurken çok dikkatli olmalıyız. Onların başından geçenleri değerlendirirken mutlaka onların bu yüksek konumlarını göz önünde bulundurmalıyız. Genel anlamda sahabenin bu müstesna konumunun yanı sıra Hazreti Ebu Zer, ashab-ı kiram arasında, şahsî yaşantısıyla, zühdüyle ve dinî hassasiyetiyle öne çıkanlardan biridir. Müslümanlığı hep önde götürmüş ve çıtayı hep yüksek tutmuştur. Öyle ki Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), bir hadislerinde “Ebu Zer yeryüzünde Îsâ b. Meryem’in zühdüyle yürür.” buyurmuştur. (Tirmizî, Menâkıb 35)

Ebu Zer Hazretleri, hayatını tam bir züht ve takva içinde yaşamıştır. Dünyaya ve dünya malına asla önem vermemiştir. Ona göre bir insan sadece iki maksat için dünyalık peşinde koşabilir; birincisi ailesine helal rızık temin etmek, ikincisi ise ahiret hesabına Allah yolunda infakta bulunmaktır. Dolayısıyla ihtiyaç fazlası biriktirilen para ve malları “kenz” (dünya hırsıyla biriktirilen, stoklanan mal/servet) olarak görmüş ve servet sahiplerini bu hususta ikaz etmiştir.

O, kimseden sözünü esirgemeyen, doğru bildiği hakikatleri her yerde haykıran bir karaktere sahiptir. Özellikle Şam’da kaldığı dönemde Müslümanların servet sahibi olmalarından, rahat ve rehavet içinde yaşamalarından ciddi rahatsızlık duymuş ve bu rahatsızlığını her yerde dile getirmeye başlamıştır. Onun bu sözleri, bazı kimseler tarafından memnuniyetle karşılansa da büyük bir kesimi de rahatsız etmiştir.

Dönemin Şam valisi Muaviye de Ebu Zerr’in eleştirilerinden ve ikazlarından nasibini almıştır. Ebu Zer, haksızlık yaptığı, yakınlarını kayırdığı ve lüks içinde yaşadığı gerekçesiyle Hazreti Muaviye’ye sert ikazlarda bulunmuştur. Hatta bir seferinde dayanamayıp ona bir tokat dahi atmıştır. Bu sert çıkışlarından sonra Muaviye de onu önce ileri gelen sahabilere şikâyet etmiş, netice alamayınca da durumu bir mektupla dönemin halifesi Hazreti Osman’a bildirmiştir. Devlet adına yer yer oldukça sert kararlar verse de şahsına yöneltilen itiraz ve sorgulamalar karşısında Muaviye’nin oldukça hoşgörülü davrandığı söylenebilir. Bugün siz değil bir valiye, onun kapıcısına bile böyle bir muamelede bulunsanız sizi kapı dışarı ederler veya hakkınızdan gelirler.

Durumdan haberdar edilen Hazreti Osman, Ebu Zerr’in Medine’de kalmasını ister. Fakat o, burada da aynı eleştirilerini devam ettirir. Herkesin kendisi gibi züht içinde bir hayat yaşamasını ister. Temel ihtiyaçlarından arta kalan malları infak etmeleri gerektiğini söyler. Mal sahiplerine Kur’ân’ın şu âyetini okur: “Altını, gümüşü yığıp Allah yolunda harcamayanlar var ya, işte onları acı bir azabın beklediğini müjdele! Yığılan bu altın ve gümüş Cehennem ateşinde kızdırılarak, bunlarla onların alınları, yanları ve sırtları dağlanacağı gün onlara, ‘İşte sizin biriktirip durduklarınız! Haydi tadın bakalım biriktirdiğiniz o şeyleri!’ denilecektir.” (Tevbe Sûresi, 9/34-35)

Hassas Yaşama ve Emre İtaat

Ebu Zer Hazretlerinin bu sözleri, toplum içinde ciddi rahatsızlığa ve sarsıntıya yol açar. Gelen şikâyetler üzerine Hazreti Osman, Ebu Zerr’i yanına bir miktar deve ve iki hizmetçi de vererek Rebeze’ye gönderir ve onun burada yaşamasını ister. Ayrıca kendisine yetecek kadar maaş bağlar. İhtiyaçlarını karşılaması için Medine’ye gelip gitmesine de müsaade eder. Bazı rivayetlerde Ebu Zerr’in kendi isteğiyle Rebeze’ye gittiği de ifade edilir. Ömrünün son iki yılını burada geçirir. Bu süre zarfında yönetim aleyhtarları kendisine gelerek halifeye isyan teklifinde bulunurlar. Ancak o, bu tür teklifleri şiddetle reddettiği gibi, onlara da halifeye bağlı kalmalarını tavsiye eder.

Hayatını büyük bir hassasiyet içinde yaşayan, dünya malına önem vermeyen ve aynı zamanda son derece hakperest olan Ebu Zer, gerektiğinde emre itaat etmesini de bilir. Bu yüzden vefat edeceği âna kadar Rebeze’de kalır. Efendimiz’in haber verdiği gibi yalnız yaşar, yalnız vefat eder ve yalnız defnedilir. Muhtemelen onun halifenin sözünün dışına çıkmamasında Efendimiz’in kendisine hitaben söylediği bu sözlerin de etkisi olmuştur. Vefat ettiğinde yanında cenaze namazını kılacak ve defin işlemlerini gerçekleştirecek kimse yoktur. Hanımının oradan geçmekte olan bir kafileye haber vermesiyle onlar tarafından cenaze namazı kılınmış ve Rebeze’de bir yere defnedilmiştir.

Farklı derinliklere sahip olan Hazreti Ebu Zer, dinin emirlerine sımsıkı bağlı kalmış, dinî yaşantısında çıtayı çok yüksek tutmuş, dünyayı istihkar etmiş, hayatını zühd ve takva üzerine kurmuş ve ölene kadar da çizgisini korumuş, bu yüzden de Allah Resûlü’nün övgüsüne mazhar olmuş şanlı bir sahabidir. Bu ölçüde zühd, takva ve vera anlayışını maalesef ki kaybettik. Şahsen ben, şimdiye kadar Ebu Zer ayarında bir Müslümanla karşılaşmadım. Onun anladığı, hazmettiği, içine sindirdiği mânâda zühd ve vera’a kilitlenmiş birini tanımadım. Hayatını Muhâsibî, İbrahim İbn-i Ethem, Fudayl İbn-i İyaz çizgisinde götüren, malı mülkü çok rahatlıkla elinin tersiyle itebilen birini bu gözler görmedi ne yazık ki! Zühd ve vera, insanın hem sinesinde hem de şahsi hayatında aranır. Hakiki mânâda zâhid olan kimse, dünyalık namına kaybettiği şeylere üzülmediği gibi, kazandıklarına da sevinmez. Bütün hayatını da bu anlayış üzerine bina eder. Bir kimse günde iki üç defa yemek yiyorsa, kat kat elbiselere sahipse, rahat bir evde yaşayıp rahat döşeklerde yatıyorsa onun zühdden bahsetmesi çok da gerçekçi olmayabilir. Bu sebeple bugün şurada burada pek çok “mütezâhid” (zahid geçinen) olsa da gerçek mânâda zahid göstermek çok zordur. 

Dinin Emirlerinde Objektif Kalabilme

Meselenin diğer boyutuna gelince, Hazreti Ebu Zerr’in bütün bu faziletleri müsellem olmakla beraber, Nebiyy-i Ekrem Efendimiz’in (sallallahu aleyhi vesellem) ve nübüvvetin birinci dereceden varisleri olan Hulefa-i Raşidîn efendilerimizin yerleri ayrıdır.

Raşid Halifeler, sosyal hayatın realiteleri, bu realitelerin de kendine göre bir kısım problemleri olabileceğini çok iyi biliyor ve meseleyi dengede götürme adına helal dairesini kendi genişliğiyle ele alıyorlardı, daraltmıyorlardı. Azami zühd ve azami takvayı esas tutmak ve kendi şahsi hayatlarını da buna göre dizayn etmekle birlikte, dinin mubah kıldığı çerçeve içinde kalmak şartıyla insanların dünyadan istifadesinin, ruhsatları değerlendirmelerinin de önüne geçmiyorlardı. Eğer işleri Ebu Zerr’in takva anlayışına ve onun zühd düşüncesine göre götürmeye kalksalardı, insanları üstesinden gelemeyecekleri bir dinî yaşantıyla yükümlü tutmuş olurlardı. Çünkü bu, herkesin yürüyebileceği bir yol, herkesin altından kalkabileceği bir yük değildir.

Din-i Mübin-i İslâm insanlığa sunulurken onun objektif hükümleri öne çıkarılmalıdır. Bir insan kazandığı malların kırkta bir zekâtını, onda bir öşrünü ve kendisine terettüp eden daha başka mâlî sorumluluklarını yerine getiriyorsa, artık onun malına mülküne karışmaya kimsenin hakkı yoktur. Nitekim Allah Resûlü de birçok hadislerinde mümin olmanın, Allah ve Resulü’nün zimmetine (himaye ve korumasına) girmenin şartı olarak namaz, oruç, zekât, hac gibi dinin objektif hükümlerini saymıştır. Dinin temel emir ve yasaklarına uymak suretiyle Allah ve Resulü’nün zimmetine giren birinin hayatına müdahale edemezsiniz.  Üstelik Ebu Zerr’inki gibi bir züht ve takva anlayışının herkese dikte edilmesi, maddî ve ekonomik güçten mahrumiyeti de beraberinde getirebilir. Zira böyle bir anlayış, pek çoklarını say u gayretten alıkoyabilir, onların çalışma azmini kırabilir ve onları miskinliğe sevk edebilir.

Bazı kimseler şahsî hayatları itibarıyla azamî züht, azamî takva diyebilir ve dünyayı ellerinin tersiyle itebilirler. Kendileri için benimsedikleri bu hayat tarzını başkalarına da tavsiye edebilirler, etmelidirler. Fakat yaşadıkları bu zahidane hayatı başkalarına dayatmamalı, kendilerine benzemeyen, kendileri gibi olmayan insanları ta’n u teşnide bulunmamalıdırlar (ayıplamamalıdırlar). Esasında Raşit Halifeler de çok zahit yaşamıştı. Hazreti Ömer, halkın yoksul tabakası ne yiyor ne içiyorsa onları yiyip içiyordu. Hayatını buna göre programlıyordu. Ancak onlar kimsenin mal kazanmasına sınır koymuyor, kimseyi kendileri gibi yaşamaya zorlamıyorlardı. O dönemde, büyük servete sahip çok sayıda insan vardı.

Bu değerlendirmeleri yaparken inşaallah o büyük ruhu rencide edici bir ifade kullanmamışımdır. Kendi hassasiyetleri ve dinî duruşu itibarıyla ona karşı çok derin bir saygım vardır. O, şahsi hayatı adına ideal bir Müslüman, bir insan-ı kâmildir.

Rabbim, zühdün, takvanın, dünyayı istihkarın unutulduğu günümüzde, neslimize de içlerinden nice Ebu Zer’ler çıkarmayı nasip etsin. Nefsimizi, neslimizi, azami zühd, azami takva, azami ihlas ve daimi hizmet düşüncesiyle serfiraz kılsın.

يطيب لنا كلُّ شيء طالما كان الله معنا، لذا علينا أن نبتهل ونتضرع دائمًا في دعائنا قائلين: “اللهم لا تتركنا بدونك”، وأن نجعل هذا وردَنا.. فليس من الممكن لإنسان أن يعيش في طمأنينةٍ وسلامٍ بدونه سبحانه، مثل هذا الإنسان يقضي حياته في اضطراباتٍ وضغوطٍ نفسيّةٍ، ويعيش آلامًا أشدّ من ألم جهنم.. في حين أن المرء الذي يؤمن بالله ويعيش مغمورًا بشعور معيّته يصير في رياض الجنان والبساتين حتى وإن كان حبيسًا في الزنزانات، ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ (سورة الرَّعْدِ: 13/28).

وعندما نذكر الذات الإلهية فإنّ كلّ ما سواه تعالى يُعَدُّ ثانويًّا لا قيمة له، بل إن وصفَه بالثانوي مقارنةً بجلال جناب الله كثيرٌ عليه، فالدنيا وما يتعلّق بها من أشياء لا تساوي أيّة قيمةٍ إلى جانب رضا الله تعالى.. لذلك كان طول الأمل في الدنيا والتشوُّف إلى أمورٍ عظيمةٍ فيها، والحرصُ عليها والطمعُ فيها أمرًا لا قيمة له.. والحكمةُ الحقيقية هي القدرةُ على عيشِ حياةٍ قانعةٍ، والقدرةُ على نيل رضا الله، والرضا عنه والقناعة بما أحسن وتفضَّل به، وإن تراءت لنا الدنيا بكلّ جمالها الفتّان، وأُبَّهتها المحيِّرة، وتيسّرت لنا القدرة على تملُّكها، فيجب علينا أوّلًا أن ننظر: أفي ذلك رضا الله أم لا؟ فإن لم يكن فيه رضا الله فواجبٌ علينا أن نرفضها بكلِّ سهولةٍ بظهر أيدينا، ونُنحّيها جانبًا.

إننا -وبكل أسف- فقدْنا هذه الاعتبارات السامية مع مرور الزمان، فالخلفاء الراشدون بعد أن حلّقوا وارتقوا إلى أفق أرواحهم بدأْنا نحن نفقد مكتسباتنا وعمقَنا المعنويّ في علاقتنا بالله تعالى، وخبتْ أضواء عالمنا الفكري شيئًا فشيئًا حتى اليوم، وأغوَتْنا السلطنة والأبّهة أحيانًا.. ولا سيما أننا بدأنا بعد القرن الخامس نعيش حالةَ ركودٍ خطيرة في اتخاذ موقفٍ صارم إزاء الدنيا، والتوجّه إلى الله تعالى، وقد حدث نوعٌ من النشاط في فترات معينة، واستنار أفقنا، وبينما كان ظلامٌ خفيفٌ يخيّم أحيانًا، ثم يشعّ النور وتتفتّح العيون على الحقيقة؛ إذ بنا على ما نحن عليه اليوم.

لقد بدأنا نعيش حقبةً مضطربةً عصيبةً منذ قرنين من الزمان حتى اليوم؛ فقد ابتعدنا تمامًا عن جميع قيمنا، وعن جذورنا المعنوية والروحية، ولذلك صرْنا بعد فترة من الوقت يتامى القيم، والأسوأُ من ذلك أننا لم نستطع بذل مجهودٍ حقيقيّ يؤدّي بنا إلى استعادة تلك القيم مرة أخرى.

ثمة أناس كثيرون في يومنا الحاضر يبدون مسلمين؛ يرتادون المساجد ويصلّون، لكنهم يجعلون الدنيا هدفهم الأساسي، ويعيشون حياة قوامها الدنيا، حتى إنهم ينتقدون مَن يطلب الآخرة، وينشد رضا الله، والتضحية، ويقولون: “لقد علَّقْتَ قلبك بأشياء بعيدة جدًّا، وتجاهلْتَ الحياة في هذه الدنيا”.. وبمعنى آخر: إنهم ينطقون بلسان الشيطان، ويعبّرون عن رغبات النفس، ويتحدّثون مثل الملحدين.

نعيش اليوم انحرافًا خطيرًا للغاية، ورغم كلِّ هذه السلبيات فليس من المستحيل استعادة القيم المفقودة.. غير أنه لا بدّ من حدوث انتفاضةٍ قويّةٍ، فإن تعقدوا العزم في هذا السبيل، وتبثّوا بذور الانبعاث من جديد؛ يُحْيِ الله جميع القيم التي فقدتموها حتى اليوم، ويجب أن يكون هذا هو واجبنا الأصلي، وألا يثنينا أيُّ شيءٍ عن هذا الطريق الذي نسير فيه.

لا داعي للذعر من قوّة الظالمين وتسلُّطهم وجبروتهم، ففي أيّ عصرٍ خُلّد الظالمون حتى يخلد ويصمد من يتسلّطون علينا اليوم؟! إنهم يومًا ما سيفنون بعون الله تعالى وعنايته وسيتساقطون كما تتساقط أوراق الخريف.. إن تعتمدوا على الله، وتجدّدوا عهدكم وميثاقكم معه في كلّ لحظةٍ لن تُغلبوا ولن تُهزموا، ولن يستطيع أحدٌ أن يطرحكم أرضًا.

فإن وقفنا عند ما فعلَه أو قاله فلان أو علان، وصرفْنا قوَّتنا وطاقتنا الفكرية على هذا فلن نستطع أن نكِّون طرقًا بديلة من أجل انبعاثٍ جديد، ولا أن نسير قدمًا.. ومهما فعله الآخرون فعلينا أن نهتمّ بعملِنا وشأننا الخاصّ، وألا ننشغل بما لا يعنينا، وألا ننفق وقتنا على ذلك.. يجب علينا أن نسعى إلى استخدام الإمكانات التي وهبنا الله إياها استخدامًا مفيدًا وبشكل مثمر، وأن نُضاعف جهودنا وأنشطتنا ضعفَين، بل وثلاثة أضعافٍ من خلال التجارب السابقة، والاستفادة من مختلف الأفكار المطروحة بمشاعر صادقة وخيرة؛ فنبحث عن وسائل مضاعفة الواحد إلى عشرة، والعشرة إلى مائة، والمائة إلى ألف؛ فالقدرة على دخول قلب إنسان بالنسبة لنا، وصبُّ إلهامات أرواحنا فيه هي أقيم عملٍ في الدنيا.

لقد قال مفخرة الإنسانية صلى الله عليه وسلم: “فَطُوبَى لِلْغُرَبَاءِ!” ثم ذكر صفتهم فقال: “الَّذِينَ يُصْلِحُونَ مَا أَفْسَدَ النَّاسُ مِنْ بَعْدِي مِنْ سُنَّتِي”^[1]، أي: يُصلحون القلوب والأرواح والمشاعر والأفكار، ويصححونها، إنهم يفعلون ذلك دون أن يأبهوا بما يقوله الآخرون من احتقارٍ أو غِلظةٍ أو إساءةٍ أو محاولات عرقلة، بل يعدّونها من خصائص الطريق الذي يسيرون فيه.

 إننا إن نكبحْ جماح مسيرتنا، ونتوقف في مواجهة السلبيات التي نواجهها، ونبطِئ المسير؛ يستحلْ علينا تحقيق الغاية المثالية التي عزمنا عليها، وإن ننشغل أكثر من اللازم بما يقوله أولئك الذين يعتدون ويفترون ويُهينون؛ نضيّع وقتًا عظيمًا لا ينبغي التفريط به، لا سيما وأنه لدينا الكثير من العمل يتعيّن علينا القيام به، وليست لدينا ولو حتى ثانية واحدة نضيّعها.. وبما أن الأمر هكذا فإن إضاعتَنا وقتَنا هنا وهناك إثمٌ أعظم بكثير من الإسراف في الأشياء التي نأكلها ونشربها؛ فيجب ألا نستهلك أوقاتنا وأنفاسنا المعدودة فيما لا يعني شيئًا بالنسبة لإيماننا وعرفاننا وعشقنا وشوقنا، وعلينا أن نُعمل كلّ خليّةٍ من خلايانا العصبية في الأشياء الإيجابية، ونستخدمها في سبيل غايتنا المثالية.

وعودًا على ذي بدء نقول: إن قضيتنا واضحةٌ وضوح الشمس في رابعة النهار، وهي معرفةُ الله تعالى ومحبته، ثم تعريف العالم أجمع به وتحبيبه فيه.. وبعبارة أخرى: إنها فتح آفاق الناس وعيونهم، والعمل على أن تتلاقى القلوب مع الله تعالى عبر إزالة العراقيل والحواجز التي بينها وبين الله تعالى، وما من عملٍ أهمّ وأقدس من هذا العمل، فإدراك شخصٍ واحدٍ الهدايةَ على أيدينا، وانفتاحُ بصيرته على الحقّ والحقيقة، ونبضُ قلبه بالإيمان بالله؛ خيرٌ لنا من حمر النعم، وأقيمُ عندنا مما طلعت عليه الشمس.. ففتحُ قلبٍ أعظم من فتح “إسطنبول”، وإن كنا نؤمن بأن هذا هو عملنا وهدفنا وجب علينا أن نُعمل كلّ ملَكاتنا العقلية ونوظّفها في هذا السبيل، وألا ننشغل بالقضايا التي تظلّ ثانويةً بجانب هذا، وألا نضيّع الوقت أبدًا، لأن الانشغال بصغائر الأمور بينما هناك ما هو أعظم منها هو من شأن صغار الناس.

إن كنا نعتقد بأن القضية التي نخاطر من أجلها، والأعمال التي نبذل الوقت والجهد في سبيلها؛ موافقةً لرضا الله ونافعةً للإنسانية وجب علينا أن نحاول الصمود في مكاننا والثباتَ في سَيرِنا دون أن نغيّر الطريق والاتجاه في مواجهة الصفعات القادمة من اليمين واليسار.

 إذا أصابكم التردّد حول والأعمال التي تضطلعون بها وتساءلتم؛ هل هي مناسبة للغاية أو لا؛ فعليكم أن تتشاوروا، وتراجعوا الفطرة السليمة والعقل المشترك، وتعيدوا النظر في الطريق الذي تسيرون فيه، وتتحقّقوا مما إذا كان ثمّة خطأٌ في الأمر لا؟ عليكم أن تتأكّدوا مما إذا كانت المشاريع التي نفّذتموها، والمؤسسات التي أسّستموها، والأنشطة التي أقمتموها توافق محكمات الدين، وتلبّي احتياجات الإنسانية أم لا؟ بل عليكم أن تنظروا في الأمور التي يتّهمكم بها أولئك الذين يهاجمونكم ظلمًا وعدوانًا، فإن كنتم بعد مراجعة هذه الأشياء واختبارها والتحقّق منها بإنصافٍ تعتقدون أن الطريق الذي تسيرون فيه مستقيمٌ وحقٌّ، وأن الأشياء التي يفعلها من يبغون إثناءكم عن الطريق ظلمٌ وطغيانٌ، وأن الخدمات التي قدّمتموها تعِدُ البشرية بخيراتٍ عظيمة؛ فيجب عليكم حينئذ الحفاظُ على موقفكم بثباتٍ، والرسوخُ في مكانكم بقوّةٍ وشموخٍ، ومواصلةُ الخدمات التي تضطلعون بها من خلال مضاعفتها.. وإنكم إذ تسعون لتقوية موقفِكم في هذه النقطة فعليكم ألا تقفوا مكتوفي الأيدي، ولا تهملوا مَن انخدعوا وضُلّلوا، بل تقومون بتعريف أنفسكم لهم تعريفًا صحيحًا، وبيانِ طبيعة الأعمال التي تقومون بها، وإصلاحِ الأذهان التي أُفسدت.

^[1] سنن الترمذي، الإيمان، 13.